Κίνα - Νομικός οριενταλισμός/China - Legal Orientalism

Τελειώνω αυτή την εβδομάδα τα μαθήματα του χειμερινού εξαμήνου, Συγκριτικού Δικαίου, στους προπτυχιακούς φοιτητές και θα τους μιλήσω για το νομικό σύστημα της Κίνας. Στα μαθήματα συνηθίζω να λέω περισσότερα από όσα έχω γράψει στο βιβλίο που τους διανέμεται - χωρίς να τα απαιτώ, εννοείται, στις εξετάσεις. Ο λόγος που το κάνω - να λέω περισσότερα - είναι αφενός γιατί έτσι εμπεδώνουν περισσότερο την εξεταστέα ύλη, αφού τους είναι περισσότερα πράγματα γνωστά, αφετέρου γιατί νομίζω ότι το να τους λέω απλώς αυτά που γράφω στο βιβλίο θα τους θα τους ήταν βαρετό - και σε μένα θα ήταν βαρετό! Μου είναι απαραίτητο να μαθαίνω και εγώ περισσότερα και, αν μπορώ, να τα μεταδίδω.

                                                    Πάντα με γοήτευαν τα ιδεογράμματα!

(Από το βιβλίο μου "Συγκριτικό Δίκαιο και Πολιτιστικά Αγαθά", Νομική Βιβλιοθήκη, 2012, σ. 93-96):

Ταξινόμηση νομικού συστήματος Κίνας – Νομικός οριενταλισμός

            Οι ταξινομήσεις των δικαίων σε «οικογένειες», ομάδες, είναι ένα χαρακτηριστικό του παραδοσιακού Συγκριτικού δικαίου, χαρακτηριστικό του οποίου η σκοπιμότητα και η ακρίβεια των αποτελεσμάτων σφόδρα αμφισβητείται από πολλούς σύγχρονους συγκριτικολόγους. Εργαλείο για τη διαχείριση του τεράστιου υλικού μιας συγκριτικής μελέτης δικαίων, οι οικογένειες αυτές θεωρούνται υπεύθυνες για την απόκρυψη ουσιαστικών χαρακτηριστικών των διαφόρων δικαίων – ή, πάντως, για την αδιαφορία σχετικά με τον πλούτο των διαφορετικών χαρακτηριστικών αυτών.

            Το νομικό σύστημα της Κίνας συχνά αντιμετωπίζεται επιφυλακτικά από τους Δυτικούς ερευνητές, οι οποίοι, αναπόφευκτα ίσως, είναι επηρεασμένοι από τις δικές τους αντιλήψεις περί δικαίου. Έτσι, το γεγονός ότι είναι εξέχουσας σημασίας η συμμόρφωση με τους κανόνες λι, σύμφωνα και με την Κομφουκιανή φιλοσοφία, θεωρούνταν στο παρελθόν ως μια μορφή αυθαίρετης απονομής δικαιοσύνης[1].

            Στη σύγκριση των δικαίων, η περιγραφή των υπό σύγκριση δικαίων είναι ίσως μόνο ένα μέρος της σύγκρισης, όμως είναι πάντα ένα βασικό κομμάτι της σύγκρισης. Ακόμα και στην «απλή περιγραφή», υπονοούμενο σημείο αναφοράς είναι το δικό μας δίκαιο, με το οποίο, ακόμα και μη συνειδητά, συγκρίνουμε το περιγραφόμενο «άλλο» δίκαιο. Όπως πολύ σωστά τονίζεται, η περιγραφή του Κινεζικού δικαίου δεν μπορεί να γίνει στο κενό[2].

            Στην ταξινόμηση των δικαίων σε οικογένειες από τον David, κατατάσσεται το δίκαιο της Κίνας στα «άλλα» δίκαια, μαζί με αυτά της Ιαπωνίας, των αφρικανικών χωρών, και των δικαίων με χαρακτηριστικά Ισλαμικά, Ινδουιστικά και Εβραϊκά.  Η ταξινόμηση αυτή προκάλεσε αντιδράσεις και κατηγορήθηκε για έκφραση [νομικού] οριενταλισμού, ο οποίος εκφράζεται με την παρουσίαση της Δύσης ως έχουσας δίκαιο, τάξη, ορθολογιστική γραφειοκρατία, προβλεψιμότητα και βεβαιότητα, ενώ οι «άλλοι» έχουν βία, χάος, αυθαιρεσία, δεσποτισμό επιβαλλόμενο από κυβερνήτες με υπερβολικά μεγάλη διακριτική ευχέρεια[3].

            Μια αρκετά πρόσφατη ταξινόμηση των δικαίων, προκειμένου και να αντικρούσει τις κατηγορίες περί νομικού οριενταλισμού, περιγράφει τρεις τύπους νομικών συστημάτων, με βάση το αν η κύρια πηγή της κοινωνικής οργάνωσης είναι το δίκαιο, η πολιτική ή η φιλοσοφική και θρησκευτική παράδοση[4]. Αμφισβητείται όμως έντονα η σκοπιμότητα και η αποτελεσματικότητα μιας τέτοιας ταξινόμησης[5], δεδομένου ότι η τρίτη κατηγορία, του «παραδοσιακού δικαίου» ή, όπως την ονομάζει ο προτείνων αυτή την ταξινόμηση, της «Ανατολικής θεώρησης του δικαίου», περιλαμβάνει πάρα πολλές και πολύ διαφορετικές χώρες – την Ιαπωνία, την Κίνα, την Ταϊλάνδη, το Λάος, την Καμπότζη, τη Μπούρμα, την Ινδονησία, την Ινδία, τη Μαλαισία, τις Φιλιππίνες, το Βιετνάμ, τη Βόρεια και τη Νότια Κορέα, τη Μογγολία× επίσης και ισλαμικές χώρες εκτός της Ασιατικής ηπείρου, όπως το Μαρόκο, την Τυνησία και την Αλγερία.

            Κυρίαρχη άποψη μεταξύ των ασχολουμένων ειδικότερα με την Κινεζική ιστορία δικαίου είναι πως η θρησκεία άσκησε ελάχιστη επιρροή στο δίκαιο, στην Κίνα[6].

            Τί είναι ο νομικός οριενταλισμός, τελικά; Είναι ένας ή μήπως υπάρχουν πολλές μορφές του;

            Ο Edward Said χρησιμοποίησε τον όρο «Οριενταλισμός» (Orientalism), αναφερόμενος στον τρόπο που περιγράφει και κατανοεί η Δύση την Ανατολή. Τονίζει πως είναι αδύνατον να καταλάβουμε τον εξαιρετικά συστηματικό τρόπο με τον οποίο οι Δυτικοί κατάφεραν να διευθύνουν την Ανατολή, πολιτικά, κοινωνιολογικά, στρατιωτικά, ιδεολογικά, επιστημονικά, αλλά και φαντασιακά, κατά τη μετά τον Διαφωτισμό περίοδο, χωρίς να εξετάσουμε τον οριενταλισμό ως  λόγο (discourse)[7].

            Μεταφέρθηκε η προσέγγιση αυτή από κάποιους νομικούς και στο πεδίο της σύγκρισης δικαίων. Υποστήριξαν ότι καμία μελέτη μη Δυτικού δικαίου δεν μπορεί να είναι πλήρης, αν δεν λάβει υπόψη της τις προτάσεις και αιτιάσεις όσων μίλησαν για οριενταλισμό. Και αυτή η προσέγγιση όμως, φαίνεται πως δεν έχει απεριόριστες δυνατότητες επιτυχούς και αμερόληπτης σύγκρισης. Η Δύση έχει πολλούς Ανατολικούς Άλλους (Oriental Others), οι οποίοι διαφέρουν σε πολύ μεγάλο βαθμό, όσον αφορά στα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά τους και στην ιστορία τους. Άλλωστε, ούτε τα διάφορα Δυτικά ούτε τα διαφορα Ανατολικά δίκαια υπάρχουν απομονωμένα τα μεν από τα δε[8], η πρόσληψη της εικόνας αλλήλων εξαρτάται συχνά από τις ήδη διαμορφωμένες αντιλήψεις τους περί δικαίου αλλά και συμβάλλει σε κάποιο βαθμό στη διαμόρφωση αυτών – ιδιαιτέρως προς τη μία κατεύθυνση: η ιδέα της Δυτικής ανωτερότητας απολαύει ευρείας αποδοχής και συχνά καταλήγει σε κάπως συμπλεγματικές δικαιικές και πολιτισμικές «απαντήσεις» εκ μέρους των Ανατολικών «άλλων» - της Κίνας, εν προκειμένω -, οι οποίες θα μπορούσαν να θεωρηθούν ότι επαληθεύουν τις θέσεις του Οριενταλισμού[9]. 

            Δεν υπάρχει όμως, όπως πολύ εύστοχα τονίζεται, κάποιο «διαπολιτισμικό μέτρο» (cross-cultural standard) το οποίο θα μας βοηθούσε να καταλήξουμε σε έναν τελικό ορισμό του «δικαίου». Ακόμα και όταν θεωρούμε πως η έννοια του φυσικού δικαίου θα επιτύγχανε έναν τέτοιο σκοπό, παραβλέποντας πως οι θεωρίες περί φυσικού δικαίου έχουν κατά το πλείστον ατονήσει ή αποδειχθεί απρόσφορες, λησμονούμε πως και οι επηρεαζόμενες από τις θεωρίες αυτές νομικές έννοιες και κατηγορίες είναι εν τέλει πολιτισμικά κατασκευάσματα, μορφώματα. Όμως, σημειώνεται, το μόνο φυσικό δίκαιο που επαληθεύεται και στην Κίνα και αλλού, είναι πως οι άνθρωποι γεννιούνται και πεθαίνουν× και στο ενδιάμεσο διάστημα προσπαθούν να δώσουν νόημα στον κόσμο και στους εαυτούς τους. Με αυτή την έννοια, το δίκαιο είναι μια πηγή νοηματοδότησης[10].

---

[1] M. Weber, Wirtschaft und Gesellschaft, 5. revidierte Auflage, J.C.B. Mohr (Paul Siebeck), Tübingen 1980, 827 επ.

[2] T. Ruskola, Legal Orientalism, 101 Michigan Law Review 179, 192 (2002).

[3] R. Peerenboom, The X-Files: Past and Present Portrayals of China’s Alien “Legal System”, 2 Washington University Global Studies Law Review 37, 41 (2003).

[4] U. Mattei, Three Patterns of Law: Taxonomy and Change in the World’s Legal Systems, 45 American Journal of Comparative Law 5 (1997).

[5] R. Peerenboom, The X-Files: Past and Present Portrayals of China’s Alien “Legal System”, 2 Washington University Global Studies Law Review 37, 45 (2003).

[6] R. Peerenboom, The X-Files: Past and Present Portrayals of China’s Alien “Legal System”, 2 Washington University Global Studies Law Review 37, 51 (2003).

[7] E. Said, Orientalism, Penguin Books, 1978, reprinted with a new Preface 2003, 3.

[8] T. Ruskola, Legal Orientalism, 101 Michigan Law Review 179, 197 (2002).

[9] E. Said, Orientalism, Penguin Books, 1978, reprinted with a new Preface 2003, 325: “the modern Orient, in short, participates in its own Orientalizing”.

[10] T. Ruskola, Legal Orientalism, 101 Michigan Law Review 179, 234 (2002).

Είπα να κάτσω στο πιάνο μου να παίξω λίγο - κινδυνεύει να πιάσει μούχλα από την αχρησία!

Ακούστε αυτό (όχι βέβαια, δεν παίζω εγώ!!):

Του Karol Szymanowski, "Metopes", με τον Piotr Anderszewski.

https://www.youtube.com/watch?v=mf9JV5HSkTc

Καλή εβδομάδα!