Συγκριτικό Δίκαιο - Comparative Law: Βρετανία

Ανακάλυψα αυτή τη φωτογραφία. Στον Τομέα Διεθνών Σπουδών, πριν 9 ή 10 χρόνια μάλλον, στη διάρκεια γιορτής για την καινούρια χρονιά, με βασιλόπιττα. Αν θυμάμαι καλά, κάποιος με είχε φωτογραφίσει χωρίς κάν εγώ να το έχω πάρει είδηση. Επειδή το να κόψουμε πίτα φέτος αποτελεί μάλλον σενάριο επιστημονικής φαντασίας, είπα να βάλω αυτή την ...πρόσφατη φωτογραφία.

(Από το βιβλίο μου "Δικαιικές επιρροές στο πλαίσιο του Συγκριτικού Δικαίου", Εκδόσεις Σάκκουλα, Αθήνα - Θεσσαλονίκη 2013, σ. 81-85):

Βρετανία - Έμμεση διακυβέρνηση (Indirect rule)

Από κάποια στιγμή και μετά, σε όλες τις αποικίες και κτήσεις τους, οι Βρετανικές αποικιοκρατικές δυνάμεις χρησιμοποιούσαν συχνά τους ιθαγενείς αρχηγούς των φυλών και τους τοπικούς θεσμούς για την άσκηση της «έμμεσης διακυβέρνησης» (indirect rule), μην επεμβαίνοντας σχεδόν καθόλου. Στη συνέχεια, όταν ο «αποικιακός κανόνας» επεκτάθηκε, τα κρατικά νομικά συστήματα ενσωμάτωσαν επιλεκτικά κάποιους κανόνες εθιμικούς ή θρησκευτικούς και αναγνώρισαν επίσημα τη δικαιοδοσία εθιμικών ή κοινοτικών δικαστηρίων να χειρίζονται τοπικά ζητήματα, π.χ. ζητήματα οικογενειακού δικαίου ή διαμάχες μικρού αντικειμένου[1].

Η «έμμεση διακυβέρνηση» (indirect rule) και το μοντέλο της, της ιθαγενούς διακυβέρνησης, θεωρήθηκε ως μια κατ’ εξοχήν Βρετανική λύση στα διλήμματα του «αυτοκρατορικού κανόνα» (imperial rule) και αργότερα αποτέλεσε οδηγό για το νεοδημιουργηθέν σύστημα εντολών (mandate system) της Κοινωνίας των Εθνών[2].

Δεν ήταν πάντα έτσι. Η εξέλιξη αυτή, της αποικιοκρατικής συμπεριφοράς των Βρετανών απέναντι στους υποτελείς τους, είχε πολλές αναταράξεις και δεν ήταν πάντα ομοιόμορφη παντού.

Μεταξύ του 1757 και του 1857 η Βρετανική αυτοκρατορία είχε επεκταθεί, με διάφορες μορφές, σε τεράστιο τμήμα όλης της γης[3]. Στην αρχή αυτής της περιόδου, όπως σημειώνεται, η Βρετανία ήταν ένα μικρό νησί μέσα σε μια θάλασσα αυτοκρατοριών, προς το τέλος όμως, εδαφικά περιλάμβανε το ένα τέταρτο του πλανήτη, ένας στους πέντε ανθρώπους στον κόσμο ήταν υπήκοος της Βασίλισσας Βικτωρίας και πολλά εκατομμύρια άλλων ζούσαν σε κράτη ποδηγετούμενα από τη Βρετανία[4].

Η Ινδική χερσόνησος είναι ίσως η περιοχή που καταδεικνύει με τον εναργέστερο τρόπο τα προβλήματα που δημιουργήθηκαν κατά την αποικιοκρατία των Βρετανών αλλά και την περιπλοκότητα της φαινομενικής συνύπαρξης περισσότερων δικαιοδοσιών που συχνότατα κάλυπτε την επιδίωξη έμμεσης πλην σαφούς επιρροής και των τοπικών δικαίων. Στην αποικιοκρατική σχέση, άλλωστε, το δίκαιο επικυρώνει ένα σχέδιο υποταγής των πιο αδύναμων πληθυσμών στους ισχυρότερους.

Η Αγγλική νομική παράδοση, κυρίως η τεχνική του δικαίου, επιβλήθηκε στην Ινδική χερσόνησο κατά την εποχή της αποικιοκρατίας, αδιαφορώντας για τις κοινωνικές συνθήκες και τους υφιστάμενους τοπικούς θεσμούς. Συγχρόνως, θεωρητικά διατηρούνταν και εφαρμόζονταν τα παραδοσιακά ιθαγενή δίκαια, το Ινδουιστικό[5] και το Ισλαμικό, περιορισμένα όμως, σε υποθέσεις οικογενειακού δικαίου και κληρονομικού δικαίου, στις οποίες υποθέσεις όλα τα μέρη είναι μέλη της συγκεκριμένης θρησκευτικής κοινότητας[6].

Οι αποικιοκράτες στελέχωσαν και τα ανώτερα δικαστήρια. Άρχισαν να κωδικοποιούν το δίκαιο της χώρας, υποθετικά και θεωρητικά προκειμένου να δημιουργήσουν ένα νομικό σύστημα κατάλληλο για τη χώρα. Κατά τα τέλη του 19^ου αιώνα, τέθηκαν σε ισχύ πολλοί κώδικες και ξεχωριστοί νόμοι. Αυτή η νομοθεσία ετοιμαζόταν κάθε φορά από τους Βρετανούς, συχνά μάλιστα στην Αγγλία, ούτε καν επιτόπου[7].

Επιπλέον αυτών, αναμόρφωσαν οι Βρετανοί την Ινδική δικαστική οργάνωση, κατά τα μέσα του 19^ου αιώνα, και οι οριζόμενοι έκτοτε δικαστές ήσαν νομικοί που είχαν διδαχθεί το common law και είχαν ασκηθεί στην εφαρμογή αυτού. Το Ανώτατο Δικαστήριο για τις προσφυγές των Ινδών κατά των αποφάσεων των Ινδικών δικαστηρίων ήταν – όπως και των κατοίκων όλων των άλλων Βρετανικών αποικιών – το Privy Council, το οποίο έδρευε στο Λονδίνο. Είναι σαφές, λοιπόν, πως με όλους αυτούς τους τρόπους, η νομική τεχνική στην Ινδική χερσόνησο (όπως και στις άλλες αποικίες και κτήσεις των Βρετανών) κατέστη ουσιαστικά Αγγλική[8].

Την 10^η Μαΐου 1857, όλοι πλην 7.796 από τους 139.000 στρατολογημένους Ινδούς του στρατού της Βεγγάζης (sepoys) εξεγέρθηκαν εναντίον των Βρετανών επικεφαλής τους. Η ανταρσία αυτή (Sepoy Mutiny) συνένωσε πολλές και διαφορετικές καταπιεσμένες ομάδες σε μια λαϊκή εξέγερση κατά του «Βρετανικού κανόνα διακυβέρνησης» (British rule)[9], «ταράζοντας προσωρινά το αυτοκρατορικό οικοδόμημα στη Βόρεια Ινδία και προκαλώντας μια κτηνώδη απάντηση από τους Βρετανούς»[10].

Παρά το ότι, όπως σημειώνεται, με αυστηρά στρατιωτικούς όρους η πολεμική αυτή σύρραξη και η τελική καταστολή της δεν διήρκεσαν πολύ ούτε ήταν τόσο καταστροφική όπως άλλες της ίδιας εποχής, θεωρήθηκε από τον Henry Sumner Maine – του οποίου το βασικό έργο “Ancient Law” εκδόθηκε το 1861 και αποτελεί σύνθεση των θέσεων του Savigny και της Ιστορικής Σχολής του Δικαίου[11] και των αποτελεσμάτων της θεωρίας της δικαιικής εξέλιξης, του Δαρβίνου[12] – ως το σημαντικότερο γεγονός σε όλη την Αγγλοϊνδική ιστορία. Η δεκαετία που ακολούθησε ήταν ιδιαιτέρως ταραχώδης και βίαιη εντός της Βρετανικής Αυτοκρατορίας, με διάφορες μάχες στις παλαιότερες και σημαντικότερες αποικίες και άλλες κτήσεις της, όπως στην Ιρλανδία και στην Ιαμαϊκή – η ανταρσία στο Morand Bay, το 1865, σήμανε τη λήξη αυτής της κρίσης[13].

Θεσπίσθηκε τότε κυρίως στην Ινδία, μετά την εξέγερση του 1857, η αρχή της μη παρέμβασης στις εθνικές θρησκευτικές πρακτικές. Σε κείμενά του για την Ινδία, ο Maine, αναφέρεται σε μια παραδοσιακή κοινωνία σε κρίση. Διέκρινε μεταξύ της κοσμοπολίτικης ακτής και της απομονωμένης ενδοχώρας, θεωρώντας ότι η ακτή, ως υφιστάμενη αλλοδαπές επιρροές δεν είχε παραμείνει αμιγής, ενώ η απομόνωση της ενδοχώρας την είχε προστατεύσει από τη μόλυνση που θα της προκαλούσαν οι αλλοδαπές αυτές επιρροές!

Θεμελιώνοντας, σύμφωνα με κάποια άποψη, συγχρόνως μια νέα συγκριτική επιστήμη[14], αυτήν των δικαίων, επιχειρηματολογούσε υπέρ μιας βαθύτερης κατανόησης της ιθαγενούς κοινωνίας και ειδικότερα θεσμών που σχετίζονται με τη θρησκεία και τις κάστες[15].

Οι θέσεις του αυτές παρέσχον δικαιολογία και κίνητρο εφαρμογής του «αυτοκρατορικού» κανόνα έμμεσης διακυβέρνησης, ενός κανόνα που υποθετικά προστάτευε την ιθαγενή κοινωνία από τις τραυματικές επιρροές της νεωτερικότητας. Παρουσιάζεται, λοιπόν, ο Maine, ως ο προγεννήτορας μιας διακριτής και ισχυρής γραμμής αυτοκρατορικής σκέψης, και αναδύεται ως κεντρική μορφή στη διανοητική ιστορία της αυτοκρατορίας.

Το έργο του Maine, όπως σημειώνεται, παρέσχε το διανοητικό θεμέλιο[16] για τη στερέωση ενός διακριτού σχεδίου διακυβέρνησης που είχε σημαντική και συνεχώς αυξανόμενη επιρροή, όσο επεκτείνονταν οι Ευρωπαϊκές αποικίες κατά τον 19^ο αιώνα, φθάνοντας, από το αρχικό 35% στο 84% του κόσμου[17]!

[1] H. Janssen, Die Übertragung von Rechtsvorstellungen auf fremde Kulturen am Beispiel des englischen Kolonialrechts. Ein Beitrag zur Rechtsvergleichung, Mohr Siebeck, Tübingen 2000, 39, 81.

[2] Βλ. K. Mantena, Alibis of Empire. Henry Maine and the Ends of Liberal Imperialism, Princeton University Press, Princeton and Oxford 2010, 177. Όπως αναφέρει η ίδια (σ. 7), ο «έμμεσος κανόνας» δεν ήταν το κυρίαρχο μοντέλο μόνο του Βρετανικού ιμπεριαλισμού στην Αφρική και στη Νοτιοανατολική Ασία, παρά ακολουθήθηκε αργότερα και στην αποικιακή πρακτική των Γάλλων, των Πορτογάλων και των Γερμανών.

[3] M. Jasanoff, Edge of Empire. Conquest and Collecting in the East 1750-1850, Fourth Estate, London 2005, 5-6.

[4] Ε.Ν. Μουσταΐρα, Συγκριτικό Δίκαιο και Πολιτιστικά Αγαθά, Νομική Βιβλιοθήκη, Αθήνα 2012, 137-138.

[5] Στις αμφιβολίες για την ύπαρξη μιας ενιαίας ινδουιστικής παράδοσης αναφέρεται ο J.-L. Halpérin, Portraits du droit indien, Dalloz, Paris 2011, 48. Αναφέρει επίσης ότι ο Αγγλικός όρος Hindu προέρχεται από τον σανσκριτικό όρο Sindhu, με τον οποίο οι Πέρσες και οι Άραβες περιέγραφαν τους κατοίκους της κοιλάδας του Ινδού.

[6] H.E.S. Mattila, Jurislinguistique comparée. Langage du droit, latin et langues modernes, Editions Yvon Blais, Québec 2012, 440-441.

[7] Αυτή ήταν η τακτική των Βρετανών σε όλες κατά κανόνα τις αποικίες τους.

[8] H.E.S. Mattila, Jurislinguistique comparée. Langage du droit, latin et langues modernes, Editions Yvon Blais, Québec 2012, 441.

[9] Σημειώνουν οι U. Mattei/L. Nader, Plunder. When the Rule of Law is Illegal, Blackwell Publishing, 2008, 27, ότι χωρίς νομικούς θεσμούς και σταθερές τοπικές οργανώσεις, θα ήταν αδύνατον να είχαν εξασφαλισθεί τα πλεονεκτήματα του “first come first served” μοντέλου οικειοποίησης που ήταν ένα τυπικό μοντέλο της πρώιμης αποικιοκρατίας αλλά μη υποστηρίξιμο μακροπρόθεσμα. Όπως επισημαίνουν, αυτού του είδους οι της εποχής εκείνης ενέργειες συμβολίζονται από την αγριάδα των πρακτικών που ακολουθούσε η Εταιρία Ανατολικής Ινδίας (East India Company), πρακτικές που είχε στηλιτεύσει και ο Adam Smith το 1776, στο έργο του «Ο πλούτος των Εθνών» (The Wealth of Nations). Κατήγγειλε στο έργο του αυτό, ότι 300 ή 400.000 άνθρωποι πέθαιναν κάθε χρόνο από λιμό, μόνο στη Βεγγάζη – η οποία ήταν υπό τον έλεγχο της East India Company από το 1757, πολύ νωρίτερα από την τυπική έναρξη της Βρετανικής αποικιοκρατίας, λόγω ακριβώς των πολιτικών που ακολουθούσε αυτός ο ιδιωτικός μηχανισμός πολέμου και λεηλασίας.

[10] K. Mantena, Alibis of Empire. Henry Maine and the Ends of Liberal Imperialism, Princeton University Press, Princeton and Oxford 2010, 1.

[11] W. Menski, Comparative Law in a Global Context. The Legal Systems of Asia and Africa, 2^nd ed., Cambridge University Press, 2006, 88.

[12] Ε.Ν. Μουσταΐρα, Συγκριτικό Δίκαιο & Πολιτιστικά Αγαθά, Νομική Βιβλιοθήκη, Αθήνα 2012, 10-11.

[13] M. Mamdani, Define and Rule. Native as Political Identity, Harvard University Press, Cambridge, Mass. – London 2012, 8.

[14] Σύμφωνα με κάποια άποψη, θα μπορούσε να θεωρηθεί αυτός ως ο «πατέρας» του σύγχρονου συγκριτικού δικαίου.

[15] M. Mamdani, Define and Rule. Native as Political Identity, Harvard University Press, Cambridge, Mass. – London 2012, 12-13.

[16] Επισημαίνει ο C. Kirkby, Henry Maine and the Re-Constitution of the British Empire, MLR 75 (2012) 655, ότι ο Mantena, πολιτικός επιστήμονας, έγραψε τη σημαντικότερη μέχρι τώρα μελέτη για τον Sir Henry Sumner Maine. Ότι εκπλήσσει όσους γνωρίζουν τη φήμη του Maine, η οποία κατέρρευσε μετά το θάνατό του, το γεγονός ότι κάποιος μπαίνει γενικά στον κόπο να τον μελετήσει!

[17] Βλ. και K. Mantena, Alibis of Empire. Henry Maine and the Ends of Liberal Imperialism, Princeton University Press, Princeton and Oxford 2010, 6-7 και σημ. 16, ο οποίος αναφέρει ότι ο όρος «indirect rule» δεν χρησιμοποιήθηκε ποτέ για να περιγράψει κάποιου είδους αυτοκρατορική διευθέτηση στην Ινδία. Πρωτοεμφανίσθηκε ως όρος για να περιγράψει το ειδικό σύστημα γηγενούς διακυβέρνησης το οποίο εγκαινιάσθηκε από τον Lord Lugard στη Βόρεια Νιγηρία. Χρησιμοποιείται ο όρος από τον Mantena ευρύτερα, για την αναφορά σε μια διακριτή φιλοσοφία διακυβέρνησης η οποία συνειδητά θέλει να διαφέρει από πλέον άμεσες και παρεμβατικές πολιτικές.

Φωτογραφίες των αρχών του 20ου αιώνα (τις λατρεύω!), αλλά και μια πρόσφατη, που βρήκα στο διαδίκτυο:

Μαδρίτη