Πορτογαλία - Βραζιλία

"Δυτικές" αυτοκρατορίες σχηματίσθηκαν με την κατάληψη εδαφών στα πέρατα του κόσμου. Άγριες ή λιγότερο άγριες συνθήκες υποτέλειας για τους ιθαγενείς λαούς...
Οι διάφοροι κατακτητές δεν ακολουθούσαν ίδια τακτική ως προς το δίκαιο που εφαρμοζόταν στα εδάφη "τους" αυτά - άλλη η τακτική των Άγγλων, άλλη των Γάλλων, άλλη των Βέλγων, άλλη των Ισπανών, άλλη των Πορτογάλων, κλπ.

Στην Ιβηρική Αμερική, το 1494, με τη Συνθήκη της Tordesillas, το Ισπανικό και το Πορτογαλικό Στέμμα μοίρασαν μεταξύ τους τη "νέα" ήπειρο. Η Πορτογαλία διεκδίκησε και κράτησε τη Βραζιλία.

Τα 2 κείμενα είναι από το βιβλίο μου "Δικαιικές επιρροές στο πλαίσιο του Συγκριτικού Δικαίου", Εκδόσεις Σάκκουλα, Αθήνα-Θεσσαλονίκη, 2013.

(σ. 90-92):

Πορτογαλία

            Αντίστοιχη νομοθετική σύγχυση υπήρχε και στην Πορτογαλική αυτοκρατορία, ή μάλλον στο Πορτογαλικό Βασίλειο (Reino)[1], αναφορικά με τη Βραζιλία, την οποία είχε «κατοχυρώσει» με τη Συνθήκη της Tordesillas, το 1494[2].

            Παρά το γεγονός ότι η Πορτογαλική αυτοκρατορία είχε θεσπίσει τις Ordenações[3], το γεγονός ότι, αφενός διδασκόταν αποκλειστικά το Ρωμαϊκό δίκαιο, αφετέρου υφίσταντο κανόνες που καθόριζαν τι θα εφαρμοζόταν δευτερευόντως προς το Ρωμαϊκό δίκαιο (και τη συγκεκριμένη μορφή του, το ius commune), κατά μια εκδοχή άφηνε περιθώριο για καταχρηστική εφαρμογή τους στην πράξη[4].

            Κατ’ άλλη εκδοχή, το γεγονός ότι δεν εφαρμοζόταν γενικά το Πορτογαλικό δίκαιο και σε όλους τους ανθρώπους στα υποτελή εδάφη, θα μπορούσε να εκληφθεί ως θετικό, αφού κατοχύρωνε ένα είδος νομικού πλουραλισμού: εκείνη την εποχή κυριαρχούσε η θεωρία των θεσμίων, το Πορτογαλικό δίκαιο εφαρμοζόταν κατ’ αρχήν προσωπικά, σε όλους τους ημεδαπούς (naturais)[5] κατοίκους του Βασιλείου, δηλαδή της επικράτειάς του στην Ευρώπη και των υποτελών εδαφών του. Εξαιρούνταν από το πεδίο εφαρμογής του Πορτογαλικού δικαίου, όσον αφορά στις προσωπικές τους έννομες σχέσεις, οι αλλοδαποί κάτοικοι – όπως θεωρούνταν οι ιθαγενείς πληθυσμοί, μη Χριστιανοί, των κατακτημένων εδαφών.

            Αυτό ακριβώς συνέβαινε και στη Βραζιλία, όπου στις προσωπικές έννομες σχέσεις των ιθαγενών εφαρμόζονταν τα προσωπικά τους, ιθαγενή, δίκαια. Η κατάσταση όμως δεν ήταν καθόλου απλή, αφού ναι μεν π.χ. ο Πάπας Παύλος ΙΙΙ, το 1537, είχε διακηρύξει ότι οι ιθαγενείς «ήσαν ανθρώπινα όντα όπως και οι υπόλοιποι άνθρωποι», όμως στην πράξη υφίσταντο πολλές διακρίσεις – με βασικότερη αυτών, τη επισήμως ισχύουσα δουλεία.

            Αποκορύφωμα των προσπαθειών του Πορτογαλικού στέμματος να αντιμετωπίσει την υφιστάμενη νομοθετική «σύγχυση» ήταν η έκδοση, το 1769, από τον Κυβερνήτη της Βραζιλίας, Sebastiao José de Carvalho, Marqués de Pombal, του λεγόμενου Lei da Boa Razão. Σύμφωνα με αυτόν το νόμο (του «καλού λόγου»), μπορούσε κανείς ακόμα να συμβουλεύεται το Ρωμαϊκό δίκαιο, όμως η εφαρμογή αυτού θα ήταν δυνατή μόνον αν περνούσε το τεστ του «καλού λόγου», είτε όπως αυτός εμφανιζόταν στις θεμελιώδεις αρχές του φυσικού δικαίου, στους κανόνες του ius gentium των πολιτισμένων εθνών, ή σε πολιτικά, οικονομικά και θαλάσσια ζητήματα, όπως «αντανακλώνταν στα σύγχρονα δίκαια των πολιτισμένων εθνών».

            Όπως σημειώνεται, αυτή η ριζική στροφή, από τη ratio scripta στη rectius ratio, αποτέλεσε επανάσταση για τη νομική θεωρία, τη νομική εκπαίδευση αλλά και τη νομική πράξη στην Πορτογαλία και στη Βραζιλία. Η νομική ζωή των δύο χωρών τέθηκε υπό την επιρροή της Γερμανικής και της Ολλανδικής θεωρίας, του ουμανισμού και του νομικού ορθολογισμού. Επιπλέον, η στροφή αυτή είχε ως συνέπεια και τη συστηματική και κάποιες φορές υπερβολική χρήση του συγκριτικού δικαίου γενικά, αλλά και ειδικά τη σύγκριση με το Γερμανικό και το Ιταλικό δίκαιο, και αργότερα επίσης με το Γαλλικό δίκαιο[6].

---

[1] Όπως σημειώνει και ο A.M. Hespanha, Modalidades e Limites do Imperialismo Jurídico na Colonização Portuguesa, in: Quaderni fiorentini per la storia del pensiero giuridico moderno 41 (2012) 103 σημ. 4, η έκφραση «αυτοκρατορία» (império) δεν είναι ακριβής, με όρους δικαιο-πολιτικούς, αναφορικά με τις Πορτογαλικές κατακτήσεις, δεδομένου ότι οι Πορτογάλοι βασιλείς δεν χρησιμοποίησαν αυτοκρατορικούς τίτλους παρά μόνο στα τέλη του 18^ου αιώνα.

[2] Βλ. ανωτέρω, …

[3] Ordenações Afonsinas (1447), Ordenações Manuelinas (1521), Ordenações Filipinas (1595).

[4] J. Kleinheisterkamp, Development of Comparative Law in Latin America, in: The Oxford Handbook of Comparative Law (M. Reimann & R. Zimmermann, eds.), Oxford University Press, (2006) 2008, 266.

[5] Naturais ήσαν και όσοι βαπτίζονταν χριστιανοί εντός του Βασιλείου, δηλαδή, μεταστρεφόμενοι σε χριστιανούς, καθίσταντο και Πορτογάλοι, βλ. και A.M. Hespanha, Modalidades e Limites do Imperialismo Jurídico na Colonização Portuguesa, in: Quaderni fiorentini per la storia del pensiero giuridico moderno 41 (2012) 110.

[6] J. Kleinheisterkamp, Development of Comparative Law in Latin America, in: The Oxford Handbook of Comparative Law (M. Reimann & R. Zimmermann, eds.), Oxford University Press, (2006) 2008, 266.

Μετά την ανεξαρτησία
(σ. 95-97):

Βραζιλία

            Η μεγάλη μορφή στο θέμα της κωδικοποίησης στη Βραζιλία, ήταν ο Teixeira de Freitas. Από οικογένεια ευγενών της Bahia, του ανατέθηκε το 1855 να διερευνήσει τις δυνατότητες σύνταξης Αστικού Κώδικα για τη Βραζιλία. Απέρριψε ο Teixeira de Freitas την ιδέα της αντιγραφής του Πορτογαλικού σχεδίου Κώδικα, θεωρώντας το υπερβολικά επηρεασμένο από το Γαλλικό δίκαιο. Έτεινε περισσότερο προς την ιδέα ενός Κώδικα που θα έμοιαζε με εκείνον που είχε ετοιμάσει ο Andrés Bello για το Περού και που είχε τεθεί σε εφαρμογή ακριβώς το 1955.

            Πριν όμως προβεί σε καθαυτή κωδικοποίηση, ετοίμασε μια Consolidação των ήδη υφιστάμενων Πορτογαλικών νομοθετημάτων και την ολοκλήρωσε το 1858. Αποτελούνταν αυτή από 1332 άρθρα. Διατήρησε ο Teixeira de Freitas το περιεχόμενο του εθνικού δικαίου, αλλά το αναδόμησε, εξάγοντας κυρίως τους κανόνες που θα ρύθμιζαν όλα τα ειδικά ζητήματα και συγκεντρώνοντάς τους σε ένα γενικό μέρος. Την ίδια δομή – την οποία έχει και ο Γερμανικός Αστικός Κώδικας του 1900 – κράτησαν αργότερα και οι Αστικοί Κώδικες της Βραζιλίας, του 1916 και του 2002.

            Η Consolidação εγκρίθηκε επίσημα από την κυβέρνηση, το ίδιο έτος της ολοκλήρωσής της, το 1858, χωρίς βεβαίως να έχει τυπική νομική ισχύ. Ενθουσίασε δικαστήρια και δικηγόρους, ως ένα καλά δομημένο σώμα κανόνων με λεπτομερείς αναφορές στις πηγές τους.

            Αμέσως μετά του ανατέθηκε να συντάξει σχέδιο Αστικού Κώδικα, όμως ο Teixeira de Freitas προτίμησε να ακολουθήσει κάτι ενδιάμεσο: να επεξεργασθεί ένα «σχεδίασμα» (Esboço), το οποίο θα δημοσιευόταν τμηματικά, ώστε να δίνει τη δυνατότητα δημόσιου διαλόγου σχετικά με τις ρυθμίσεις, πριν την υποβολή σχεδίου Κώδικα στο Κοινοβούλιο.

            Από το 1860 μέχρι και το 1866 είχε ολοκληρώσει τέσσερα βιβλία , αλλά είχε μείνει ανολοκλήρωτο το πέμπτο που αφορούσε διαδοχή και παραγραφή. Ενώ η κυβέρνηση ήταν πολύ ευχαριστημένη, ο ίδιος δεν ήταν, για διαφόρους λόγους, και εγκατέλειψε το έργο του (ίσως και λόγω συμπτωμάτων νοητικής ασθένειας από την οποία προσβλήθηκε αργότερα), έχοντας ήδη συντάξει περίπου 5000 άρθρα.

            Για τη σύνταξη του Esboço μελέτησε αλλοδαπούς κώδικες, ενώ ως προς τη θεωρία επηρεάσθηκε πολύ από τα έργα του Savigny. Επίσης μελέτησε όλα τα θεωρούμενα τότε ως βασικά βιβλία αστικού δικαίου, Γερμανικά, Γαλλικά, Βελγικά. Πάντως το έργο του θεωρείται τελειοποίηση του κληρονομηθέντος από την Πορτογαλία δικαίου, άρα κατά κάποιον τρόπο ιθαγενές. Ο Αστικός Κώδικας που εντέλει θεσπίσθηκε στη Βραζιλία και τέθηκε σε ισχύ το 1916, βασίσθηκε κατά πολύ στο Esboço του Freitas και θεωρείται ότι έχει διατηρήσει τη νομική παράδοση της Πορτογαλίας περισσότερο από ό,τι οι ίδιοι οι Πορτογαλικοί Κώδικες [1].

---

[1] J. Kleinheisterkamp, Development of Comparative Law in Latin America, in: The Oxford Handbook of Comparative Law (M. Reimann & R. Zimmermann, eds.), Oxford University Press, (2006) 2008, 278.

Οι φωτογραφίες είναι από τη διακόσμηση του Hilton. Πήγα εκεί χθες για να πάρω μια ξένη εφημερίδα, αλλά σχεδόν μόνιμα κυκλοφορώ ως ...φωτορεπόρτερ, οπότε αξιοποίησα πολλαπλώς τη βόλτα!