"Μαύρος Γάιος" - Υπάρχει τελικά μια "Δυτική νομική παράδοση" ή μήπως όχι;

Κάποιες απόψεις αναπόφευκτα ενοχλούν όταν "θίγουν" πολιτικοκοινωνικοδικαιικά οικοδομήματα αιώνων. Μήπως όμως θα ήταν καλό να τις μελετούμε καλά πριν τις απορρίψουμε και να προβληματιζόμαστε;


                                                 Έργο του Amedeo Clemente Modigliani

     Η ανωτέρω και η κατωτέρω φωτογραφία είναι από τη National Gallery, στη Washington D.C.


                                                         Έργο του Alberto Giacometti

(από το βιβλίο μου "Δικαιικές επιρροές στο πλαίσιο του Συγκριτικού Δικαίου", Εκδόσεις Σάκκουλα, Αθήνα-Θεσσαλονίκη 2013, σ. 64-68):

«Μαύρος Γάιος»

            Το 1999, ο Ιταλός συγκριτικολόγος Pier Monateri, έγραψε ένα πολύ μεγάλο άρθρο, τον «Μαύρο Γάιο», στο οποίο άρθρο αμφισβήτησε έντονα τις παραδοσιακές θέσεις περί πρωτοκαθεδρίας του Ρωμαϊκού δικαίου στις πηγές της λεγόμενης «Δυτικής νομικής παράδοσης».

            Στο άρθρο του αυτό, επισημαίνει αρχικά πως η στρατηγική του αποκλεισμού των μη Ευρωπαίων από τη θεμελίωση αυτής της Δυτικής νομικής παράδοσης ήταν αρκετά επιτυχής, αφού κατασκεύασε μια εικόνα ιστορίας δικαίου που εισπράττεται ως κοινή λογική, κοινός νους, διαμορφώνοντας ένα σχεδόν παγκόσμιο πολιτισμικό status quo.

Υποστηρίζει ο ίδιος – και το αναλύει εξαντλητικά στη συνέχεια – πως αυτό που ονομάζουμε «Ρωμαϊκό δίκαιο» είναι στην πραγματικότητα μια πολυπολιτισμική παραγωγική προσπάθεια διαφόρων πολιτισμών, κυρίως Αφρικανικών και Σημιτικών, που άνθησαν γύρω από τη Μεσόγειο[1].

            Επισημαίνει αρχικά το γνωστό σε όλους τους νομικούς, πως το Ρωμαϊκό δίκαιο θεωρείται ως το θεμέλιο της Δυτικής νομικής επιστήμης αλλά και ως «μια από τις ωραιότερες δημιουργίες του ανθρώπινου μυαλού» (one of the finest creations of the human spirit)[2]. Στις Ρωμαϊκές ρίζες του δικαίου τους αναφέρονται και οι νομικοί των αγγλοσαξονικών νομικών συστημάτων, ακόμα και των ΗΠΑ[3].

            Κατ’ αυτόν τον τρόπο, υποστηρίζει, «τα νομικά συστήματα της Δύσης παρουσιάζονται ως τμήμα μιας κοινής παράδοσης, ή πιο βολικά μιας οικογένειας, με κοινές ιδιαίτερες αξίες, όμοια προσέγγιση στις τεχνικές του δικαίου, και ένα δίκτυο κοινών δομών»[4].

            Επίσης, ο ύμνος στο Ρωμαϊκό δίκαιο εμπεριέχει και συνεπάγεται μια ιδιαιτέρως θετική αξιολόγηση της «μοναδικότητας» του Δυτικού δικαίου ως της τελικής έκβασης μιας παράδοσης, ως μιας συνεχιζόμενης αδιάσπαστης διαδικασίας, ως μιας αναπόδραστης τελολογίας που μας οδηγεί εκεί που είμαστε σήμερα. Και όπως επισημαίνει, παρά τις κάποιες απόπειρες επανεκτίμησης [άλλων] αρχαίων δικαίων, το Ρωμαϊκό δίκαιο παραμένει στο προσκήνιο και όλα τα άλλα δίκαια παραμένουν στα παρασκήνια[5].

            Πιστεύει – και δεν είναι ο μόνος – πως η θεωρία περί επιβίωσης και ανανέωσης του Ρωμαϊκού δικαίου στη διάρκεια των χρόνων που περνούν, παραμένοντος σταθερά βάσης της Δυτικής νομικής ιστορίας συνδυάζεται με το σχέδιο να χρησιμοποιηθεί το Ρωμαϊκό δίκαιο ως «κόλλα» για τη δημιουργία ενός καινούριου δικαίου για τις Ευρωπαϊκές χώρες, σχέδιο με πρακτικές πτυχές, αφού κατ’ αυτόν τον τρόπο μπορεί να αποτελέσει η Ευρώπη ένα είδος «αντίπαλου δέοντος» προς τις ΗΠΑ.

            Χρησιμοποιείται, λοιπόν, μια τέτοια θεωρία από κάποιους εκπροσώπους του συγκριτικού δικαίου[6], συνειδητά ή μη, επισημαίνει ο Monateri, προς επίτευξη συγκεκριμένων σκοπών. Μια τέτοια θεωρία διακρίνει μεταξύ «ημών» και «αυτών», μεταξύ του κέντρου και της περιφέρειας, μεταξύ της Δύσης και της Ανατολής[7]. Μια τέτοια θεωρία συνηγορεί υπέρ μιας σύγκλισης των σύγχρονων Δυτικών συστημάτων, υποθετικά βασισμένων στα θεμέλια του Ρωμαϊκού δικαίου, η οποία σύγκλιση θα δημιουργήσει μια περισσότερο ενιαία Δυτική οικογένεια δικαίων, ανώτερη κάθε άλλου νομικού πολιτισμού[8].

            Διαφωνώντας ο Monateri με αυτή τη θεώρηση του Ρωμαϊκού δικαίου και της επιρροής του στα σύγχρονα δίκαια, με βάση το συνοδεύον αυτήν πρότυπο της «συνέχειας» (continuity), επιχειρεί μια διαφορετική προσέγγιση, ένα είδος «αρχαιολογικής» προσέγγισης – εμπνεόμενος από το έργο του Michel Foucault, « L’archéologie de savoir » - υιοθετώντας το πρότυπο της «ασυνέχειας» (discontinuity).

            Δίνει έμφαση στο ότι η επεξεργασία και ανάδειξη μιας Δυτικής οικογένειας δικαίων είναι μια ιδιόρρυθμη θέση εντός του πλαισίου του συγκριτικού δικαίου και επισημαίνει ότι η βασική μέθοδος διαχωρισμού, κατάταξης του κόσμου σε οικογένειες δικαίων ή σε πολιτισμικούς κύκλους είναι η μέθοδος των γενεαλογιών. Η ανακατασκευασθείσα γενεαλογία για το Δυτικό δίκαιο, σημειώνει, είναι μια γενεαλογία με τις Ρωμαϊκές της ρίζες. Τα διάφορα στοιχεία οργανώνονται και τακτοποιούνται σε μια ιστορική αφήγηση. Και όπως κάθε προσπάθεια κατά τη διαδικασία μιας κατασκευής, η σχετική αναπαράσταση εμπεριέχει αναγκαστικά και αποκλεισμό στοιχείων[9].     

            Σύμφωνα με τους συγκριτικολόγους οι οποίοι συντάσσονται με την άποψη αυτή του Monateri, το άρθρο του «Μαύρος Γάιος» επανανακαλύπτει την πολλαπλότητα των θεωριών που θεμελίωσαν τη Δυτική νομική συνείδηση και σπάει τη σιωπή που κυριαρχούσε σχετικά με το θέμα αυτό. Άλλωστε, υποστηρίζουν, ο ιστορικός λόγος συντίθεται από πραγματικές διαβεβαιώσεις και ρητορικά στοιχεία, αν όχι ποιητικά, πάντως σκοπίμως εμπλεκόμενα για να δώσουν στα γεγονότα «ένδυμα σημαίνουσας ιστορίας» (abito di storia significativa). Η διήγηση που «οργανώνεται» ως σκηνικό περιεχομένου και μορφής έχει πειθώ: κατασκευάζει, διαθέτει και επιβάλλει μια συγκεκριμένη πραγματικότητα[10].

---

[1] P.G. Monateri, A Quest for the Multicultural Origins of the “Western Legal Tradition”, 50 Hast.L.J. 1, 4-5 (1999).

[2] A. Watson, Society and Legal Change, Scottish Academic Press, Edinburgh 1977, 12.

[3] P. Stein, Roman Law, Common Law, and Civil Law, 66 Tul.L.Rev. 1591 (1992); M.H. Hoeflich, Roman Law in American Legal Culture, 66 Tul.L.Rev. 1723 (1992).

[4] P.G. Monateri, A Quest for the Multicultural Origins of the “Western Legal Tradition”, 50 Hast.L.J. 8-9 (1999).

[5] Σε άλλο άρθρο του, ο Monateri είναι ακόμα πιο αιχμηρός. Σημειώνει πως το ζήτημα της επιστήμης του δικαίου τίθεται ως ζήτημα διαχείρισης (gestione) των πηγών. Ή, όπως λέει, «για να το πούμε καλύτερα, χωρίς ευφημισμούς, ως ζήτημα αποφασιστικό της κυριαρχίας (Herrenschaft) επί των πηγών. Κατ’ αυτόν τον τρόπο, λέει, η επιχείρηση που νομιμοποιεί οριστικά τις Γερμανικές ιδέες περί Ρωμαϊκού δικαίου, ως επιστημονικό παράδειγμα του δικαίου του 19^ου αιώνα, είναι η οικειοποίηση της μοναδικής προ-Ιουστινιάνειας πηγής, των Institutiones του Γαΐου. Κατ’ αυτή την επιχείρηση, μέσω χημικών διεργασιών που κατέστησαν ακατάληπτο το πρωτότυπο, στράφηκαν υποθετικά στο αυτόγραφο, κυρίως οι ακολουθούντες τη σχολή του Savigny, με εργασία μεταγραφής και έκδοσης που συμπλεκόταν με επαναγραφή της ίδιας της πηγής. Επρόκειτο, υποστηρίζει ο Monateri, για αυτό-οικοδόμηση της ημετέρας κυριαρχίας μέσω των επιστημονικών κριτηρίων που είχε επεξεργασθεί ο ίδιος ο Γερμανικός ιστορικισμός, κριτήρια που συχνά είναι σε αντίθεση με τις μεθόδους της μη ιστορικής νομικής φιλολογίας. Αυτή η κυριαρχία επί των πηγών, επισημαίνει, είναι φυσικό να οργανώνεται με τρόπο πολύ διαφορετικό στις τέσσερις μεγάλες νομικές παραδόσεις, δηλαδή στη Γαλλία, στη Γερμανία, στην Αγγλία, στην Αμερική, έστω και αν οργανώνεται μέσω του ίδιου ιδεώδους κατεύθυνσης, που είναι η επιστημονική και νομική διακυβέρνηση της νεώτερης κοινωνίας, βλ. P.G. Monateri, Il diritto e le scienze dello spirito, in: Scienza e Diritto nel Prisma del Diritto Comparato (a cura di G. Comandé/G. Ponzanelli), G. Giappichelli Editore, Torino 2004, 19, 22.

[6] W. Ewald, Comparative Jurisprudence (I): What was it Like to Try a Rat?, 143 U.Pa.L.Rev. 1889 (1995); W. Ewald, Comparative Jurisprudence (II): The Logic of Legal Transplants, 43 A.J.C.L. 489 (1995).

[7] Dav. Kennedy, New Approaches to Comparative Law: Comparativism and International Governance, 1997 Utah L.Rev. 515, 546.

[8] P.G. Monateri, A Quest for the Multicultural Origins of the “Western Legal Tradition”, 50 Hast.L.J. 9 -10 (1999).

[9] P.G. Monateri, A Quest for the Multicultural Origins of the “Western Legal Tradition”, 50 Hast.L.J. 11 (1999).

[10] C. Costantini, L’anima apologetica della comparazione la ‘geopolitica’ del diritto. Riflessioni in margine alla fondazione della Tradizione Giuridica Occidentale, Riv.crit.dir.priv. 23 (2005) 183, 185.

 Οι τρεις κατωτέρω φωτογραφίες είναι από το Μουσείο Αμερικανικής Τέχνης, στην Washington D.C.

Την περασμένη Κυριακή είδα στον χώρο του Θεάτρου Τέχνης (Φρυνίχου), τον Βασιλιά Ληρ. Κάποιοι ηθοποιοί έπαιζαν εξαιρετικά. Το έργο, εννοείται, είναι συγκλονιστικό.

Αν συγκινείστε από την ιστορία του Ελληνισμού "εκτός των τειχών", επισκεφθείτε στο Μουσείο Μπενάκη (κεντρικό κτίριο) την έκθεση "Εν Πόντω. Συμβολή στη μνήμη, επιστολικά δελτάρια 1890-1920", με υπέροχο υλικό από τη συλλογή του συλλέκτη Στέργιου Θεοδωρίδη.