Η ζωή συνεχίζεται - με όμορφες στιγμές, ας ελπίσουμε

"Η ζωή συνεχίζεται", που λέει και στο βιβλίο της η Λουκία Μανώκα, βιβλίο συναρπαστικό και πολύ πρόσφατα εκδοθέν από τις εκδόσεις Κέδρος.

Γεγονότα πολλά συμβαίνουν συνέχεια, όμορφα, άσχημα, χαρούμενα, τραγικά... και η ζωή πάντα συνεχίζεται.

Οι φωτογραφίες είναι από τη National Gallery, Washington D.C. (σας είχα προειδοποιήσει ότι είχα βγάλει πολλές!!)

Robert Gould Shaw, Πόλεμος Βορείων και Νοτίων, ΗΠΑ, 1863. Διαβάστε τη δεύτερη φωτογραφία για περισσότερες λεπτομέρειες του τι αναπαριστά το έργο αυτό.

                                                        Μνήμη πολέμων (δυστυχώς...)

                                                               
                                                             και μνήμη ανθρώπων.

Στις 26 Νοεμβρίου 2012 είχε οργανωθεί μια μικρή ημερίδα στη μνήμη του Καθηγητή Ηλία Κρίσπη, στην οποία αυτή ημερίδα κάποιοι πανεπιστημιακοί δώσαμε μια εικόνα του. Το κατωτέρω κείμενο ήταν η εικόνα που έδωσα εγώ. Θα περιλαμβάνεται μαζί με πολλά άλλα κείμενα σε τόμο που πρόκειται να εκδοθεί μέσα στο 2014.

                                                «Μνήμη Η. Κρίσπη»

                                                Ελίνα Ν. Μουσταΐρα

                        Αναπλ. Καθηγήτρια Τμ. Νομικής Πανεπιστημίου Αθηνών

Το Ιδιωτικό Διεθνές Δίκαιο θα μπορούσε να αποτελέσει ένα μέτρο υπολογισμού του βεληνεκούς της σκέψης περί δικαίου της κάθε εποχής, της κάθε περιοχής του κόσμου. Αν επικεντρωθούμε στον 20^ο αιώνα, θα δούμε καθαρά ότι αντανακλά τις κοινωνικονομικές εξελίξεις, επηρεάζει και επηρεάζεται από το Συνταγματικό Δίκαιο, εμπνέεται από τη Φιλοσοφία του Δικαίου, χρησιμοποιεί τα εργαλεία και συμπεράσματα του Συγκριτικού Δικαίου, κινείται παράλληλα με το Δημόσιο Διεθνές Δίκαιο.

Περισσότερο από οποιαδήποτε άλλη νομική γνώση, το Ιδιωτικό Διεθνές Δίκαιο εξελίχθηκε ιστορικά αναζητώντας ένα παράδειγμα με το οποίο να αντιμετωπίσει τη σύμφυτη πολυπλοκότητά του, το χάος το οποίο εισάγεται στη συνεκτικότητα και στην αρμονία του δικαιικού σύμπαντος από το απλό γεγονός της δικαιικής ποικιλίας, της ύπαρξης διαφορετικών νομικών κόσμων[1].

Ο Kelsen δήλωνε «Δεν πιστεύω πως είναι σωστό να χαρακτηρίσουμε το Ιδιωτικό Διεθνές Δίκαιο ως κανόνες που προβλέπουν σε ένα συγκεκριμένο κράτος ότι κάποιες κοινωνικές σχέσεις θα πρέπει να διέπονται από το ισχύον σε άλλο κράτος δίκαιο, ή ως νομικούς κανόνες ενός κράτους, σύμφωνα με τους οποίους θα πρέπει να εφαρμοσθεί το δίκαιο κάποιου άλλου κράτους. Στην πραγματικότητα, το κράτος μπορεί μόνο να εφαρμόσει το δικό του δίκαιο ή, με μια ακριβέστερη διατύπωση:  το όργανο ενός κράτους μπορεί μόνο να εφαρμόσει κανόνες ανήκοντες στην έννομη τάξη αυτού του κράτους. Ένα άτομο είναι όργανο ενός κράτους, κατά το μέτρο που δημιουργεί ή εφαρμόζει νομικούς κανόνες αυτού του κράτους. Το ζήτημα του προσδιορισμού του νομικού συστήματος στο οποίο ανήκει ένας κανόνας δεν αναφέρεται στο θεμέλιο της ισχύος του. Το θεμέλιο της ισχύος όλων των κανόνων ενός εθνικού νομικού συστήματος είναι το Σύνταγμα της δημιουργούμενης από το συγκεκριμένο νομικό σύστημα κοινότητας, δηλαδή, το Σύνταγμα του συγκεκριμένου κράτους δικαίου»[2].

Η θεωρία του Kelsen πέρασε στη θεωρία του Ιδιωτικού Διεθνούς Δικαίου μέσω της θέσης της «τυπικής» ή «υλικής ενσωμάτωσης», που αναπτύχθηκαν κατά την εποχή της παντοδυναμίας και της λάμψης του θετικισμού, από τους Anzilotti και Ago. Ένθεν και ένθεν του Ατλαντικού, ο θετικισμός – και στο Ιδιωτικό Διεθνές Δίκαιο – θριάμβευε για μεγάλο διάστημα του 20^ου αιώνα, μικρότερο στις ΗΠΑ και στον Καναδά, μεγαλύτερο στην ηπειρωτική Ευρώπη, αλλά και στα κράτη που από τις αρχές ήδη του 19^ου αιώνα είχαν επηρεασθεί από αυτά, θεσπίζοντας Αστικούς Κώδικες κατ’εικόνα και ομοίωση του Γαλλικού και του Γερμανικού, κυρίως: Ιβηροαμερικανικά κράτη, αλλά και Ιαπωνία, αλλά και Αίγυπτος× και βέβαια, και τα λεγόμενα μικτά δικαιοδοτικά συστήματα, όπως Λουιζιάνα, Κεμπέκ, Σκωτία, Ισραήλ, Ν. Αφρική.

Η κυριαρχία όμως του θετικισμού, αν όχι διασαλεύεται, πάντως αμφισβητείται. Οι αμφισβητήσεις αντανακλώνται σε μεγάλο βαθμό και στο Ιδιωτικό Διεθνές Δίκαιο, όπως αυτό εξελίσσεται στις διάφορες περιοχές του κόσμου, εξέλιξη είτε «αυθόρμητη» είτε εξαναγκασμένη, αφού ο «δανεισμός» δικαιικών ρυθμίσεων, η «μεταφύτευση» αυτών από σύστημα σε σύστημα, είναι ένα συχνότατο πλέον φαινόμενο, διαδικασία που επίσης συχνά πολύ απέχει από το να είναι οικειοθελής ή ανεπηρέαστη από άλλες σκοπιμότητες. Εκτός αυτού, άλλωστε, δεν αποτελεί και απαραίτητα μια διαδικασία ευκταία, αφού το αποτέλεσμα αυτής κινδυνεύει να αποδειχθεί απογοητευτικό. Το δίκαιο στην πράξη, ιδιαιτέρως σε τέτοιες περιπτώσεις, αποδεικνύεται ως έχον μεγάλη απόσταση από το δίκαιο στα βιβλία. Και θα μπορούσε να υποστηρίξει κανείς, πως το βασικό θέμα δεν είναι το αν κρίνεται ορθότερο να είναι κανείς θετικιστής ή όχι (πραγματιστής ίσως;), αλλά μάλλον το να έχει την απαιτούμενη διαύγεια ώστε να παρατηρεί τις διεργασίες στον χώρο του δικαίου, στην καθεμιά από αυτές τις περιπτώσεις, και να είναι σε θέση να τις ερμηνεύσει.

Το Ιδιωτικό Διεθνές Δίκαιο, κλάδος εθνικός αλλά και κοσμοπολίτικος par excellence, απορροφά τους κραδασμούς και τους μετασχηματίζει σε προτάσεις. Όπως δηλώνεται, κατ’ανάγκη το Ιδιωτικό Διεθνές Δίκαιο όφειλε – και το έκανε – να ανακαλύψει, πριν από οποιονδήποτε άλλο δικαιικό κλάδο, πως η πραγματικότητα δεν είναι απολλώνεια, παρά είναι διονυσιακή, πως το χάος υφίσταται και μας φέρνει αντιμέτωπους με το στοίχημα να το κατανοήσουμε και να το διευθετήσουμε με λύσεις που δεν θα είναι απαραιτήτως παγκόσμια παραδείγματα. Λύσεις που προκρίνονται για πολλούς και διαφόρους λόγους, επιβεβαιώνοντας συχνά και την ομοιότητα του Ιδιωτικού Διεθνούς Δικαίου προς την πολιτική, κατά το ότι και τα δύο είναι η τέχνη του εφικτού.

Έτσι, παρατηρείται ότι π.χ. στο δικαιικό σύστημα των Πολιτειών της Αμερικής, οι επαναστατικές θεωρίες Ιδιωτικού Διεθνούς Δικαίου, όπου ισχύουν, μπορεί να επικράτησαν και ως αντίδραση στον άκρατο θετικισμό και στη συχνά παρατηρούμενη μεγάλη απόστασή του από την κοινωνική πραγματικότητα, όμως συχνά επίσης χρησιμοποιούνταν και χρησιμοποιούνται ως προκάλυμμα για να επιτευχθεί ο καθορισμός της lex fori ως (του) εφαρμοστέου δικαίου. Από την άλλη, σε κράτη όπου ο θετικισμός άρχει αναντίρρητα, εξασφαλίζων καθ’υπόθεση τη βεβαιότητα και ασφάλεια δικαίου, παρατηρείται συχνά ότι, αφενός η προεργασία της θέσπισης νόμων δεν είναι «αναίμακτη» ούτε πέραν κριτικής, αφετέρου οι νόμοι, οι ρητοί κανόνες μπορεί να μην ανταποκρίνονται στις ανάγκες της διαμορφούμενης ή διαμορφωθείσας πραγματικότητας.

Όλος αυτός ο πλούτος προτάσεων και επιλογών/λύσεων σχηματίζει ένα ερευνητικό πεδίο άκρως γοητευτικό για όποιον θέλει να ασχοληθεί με αυτό.

Εξαιρετικής ευφυΐας και κοσμοπολίτικης ευγένειας άνθρωπος, ο Καθηγητής Ηλίας Κρίσπης επιδόθηκε – και μάλιστα με έξοχα αποτελέσματα – στην έρευνα, συγγραφή και διδασκαλία του Δημόσιου Διεθνούς Δικαίου στην αρχή, του Ιδιωτικού Διεθνούς Δικαίου στη συνέχεια. Κατάφερε έτσι, μεταξύ άλλων, να έχει πρώτα-πρώτα  ο ίδιος και μετά και να διδάξει, αυτό που προσφάτως έχει αναγορευθεί από αρκετούς νομικούς παγκοσμίως, ως το δέον: μια ολιστική αντίληψη του δικαίου, κυρίως αυτού που δεν επικεντρώνεται στις ρυθμίσεις σχέσεων περιοριζόμενων σε μια έννομη τάξη, παρά περνά τα όριά της και επιδιώκει τη διευθέτηση ζητημάτων απτόμενων περισσότερων έννομων τάξεων, είτε ως σχέσεων μεταξύ αυτών των ίδιων, είτε ως σχέσεων μεταξύ των πολιτών τους, φυσικών και νομικών προσώπων.

Η διδασκαλία του Καθηγητού Ηλία Κρίσπη, ήταν για τη συντριπτική πλειονότητα των φοιτητών μια καταπληκτική ευκαιρία να εξοικειωθούν με τόσο σημαντικά και δύστροπα, συχνά, δικαιικά ζητήματα, με τρόπο απολαυστικό. Αν μου επιτρέπεται μια προσωπική νότα, θα ήθελα να αναφέρω ότι όταν στο τέταρτο έτος των σπουδών μου, «ανακάλυψα» και εγώ το Ιδιωτικό Διεθνές Δίκαιο, στα μαθήματα του Καθηγητού, ενθουσιάστηκα, θεωρώντας ότι πρόκειται για ένα έξοχο παιχνίδι μυαλού, ότι είχε κάτι από τα αγαπημένα μου μαθηματικά προβλήματα ή το σκάκι. Εκείνη την ίδια χρονιά, το Ιδιωτικό Διεθνές Δίκαιο και η Εγκληματολογία (δηλαδή το μυαλό και η ψυχή του ανθρώπου) ήσαν τα μαθήματα που μου έδιωξαν οποιαδήποτε αμφιβολία για το αν είχα πράξει σωστά, όταν λίγο πριν την έναρξη των μαθημάτων της Γ’ Λυκείου, έκανα στροφή 180 μοιρών και αποφάσισα αντί για το Πολυτεχνείο να δώσω στη Νομική. Του είμαι ευγνώμων γι’αυτό, όπως και για το πρότυπο της πανεπιστημιακής διδασκαλίας που μας έδωσε, για την ευφυΐα, για τη γενναιοδωρία, για την καλωσύνη του.                                                                             

---

[1] S. Sánchez Lorenzo, Estado Democrático, Postmodernismo y el Derecho Internacional Privado, Revista de Estudios Jurídicos 2010, 1, 2.

[2] «Observations de M. Hans Kelsen», in : G.S. Maridakis, Le renvoi en droit international privé, Annuaire de l’Institut de droit international 1957-II, 119-120.

Έργα του John Singer Sargent, πολυαγαπημένου μου Αμερικανού ζωγράφου, εξαιρετικού στα πορτραίτα, που γεννήθηκε στη Φλωρεντία το 1856 από Αμερικανούς γονείς, έζησε με αυτούς σε διάφορες Ευρωπαϊκές χώρες, σπούδασε στο Παρίσι, ταξίδεψε πολύ, έζησε και στις ΗΠΑ και πέθανε στο Λονδίνο, το 1925.