Legal hybridity

                                                             Ανδρέας Νικολάου

                                                                Δημήτρης Κούκος

(Από το βιβλίο μου "Δικαιικές επιρροές στο πλαίσιο του Συγκριτικού Δικαίου", Εκδόσεις Σάκκουλα, Αθήνα-Θεσσαλονίκη 2013, σ. 72-75):

Υβριδικότητα - Μικτά δικαιοδοτικά συστήματα

            Η «νομική υβριδικότητα» (legal hybridity), κατά τον Sean Donlan, περιλαμβάνει τη μελέτη μικτών νομικών συστημάτων, Δυτικών ή μη Δυτικών, στα οποία οι ποικίλες προελεύσεις των κρατικών δικαίων είναι ευλόγως ορατές αν και διακριτικά, κάποιες φορές, αναγνωρίσιμες[1]. Τα «υβριδικά» (hybrid) νομικά συστήματα είναι έννοια ευρύτερη εκείνης που έχει καθιερωθεί για να εκφράσει τα νομικά συστήματα με στοιχεία civil law και common law, δηλαδή τα «μικτά νομικά συστήματα (mixed legal systems)». Είναι δε όρος που έχει χρησιμοποιηθεί και από τους Konrad Zweigert και Hein Kötz, για να εκφράσει την ανάμιξη διαφόρων στοιχείων σε κάποια δίκαια, στα οποία συμπεριλάμβαναν τα «μικτά νομικά συστήματα», την «τρίτη οικογένεια, κατά τον Vernon Palmer[2].

            Αυτή η κατηγορία νομικών συστημάτων είναι ήδη πολύ μεγάλη, επισημαίνει ο Donlan. Τα νομικά αυτά συστήματα, μεταξύ των οποίων υπάρχουν κάποια ιδιαιτέρως εξωτικά υβρίδια, ήσαν συχνά το αποτέλεσμα Δυτικού πολιτικού επεκτατισμού και της διάδοσης των αντίστοιχων Δυτικών δικαίων. Όπως σημειώνει, τα Δυτικά δίκαια, μέσω κυρίως της αποικιοκρατίας, ήρθαν σε επαφή με πολυάριθμες άλλες νομικές ή γενικότερα κανονιστικές παραδόσεις, π.χ. την Ινδουιστική, την Ισλαμική, ποικίλες εθιμικές παραδόσεις αυτοχθόνων πληθυσμών, κλπ[3]. Μερικές από αυτές τις νομικές παραδόσεις ήσαν ήδη σύνθετα υβρίδια. Όμως, η πρόσθεση Δυτικών δικαίων, είτε λόγω επιβολής αλλότριων ρυθμίσεων είτε λόγω «δανεισμού» τέτοιων ρυθμίσεων υπό Δυτικού κράτους ηγεμονία, περιέπλεξε ακόμα περισσότερο το κανονιστικό πλαίσιο πολλών περιοχών του κόσμου[4].

            Πώς μπορούμε να μελετήσουμε τα δίκαια αυτά; Κατά την άποψή του, με την οποία συμφωνούν πάρα πολλοί συγκριτικολόγοι, είναι απολύτως απαραίτητο να λαμβάνουμε υπόψη τον συγκείμενο χώρο, το γεωγραφικό πλαίσιο στο οποίο ισχύει το κάθε δίκαιο. Μπορεί να είναι κάποιες φορές χρήσιμες οι απλοϊκές ταξινομήσεις, κατηγοριοποιήσεις, για παιδαγωγικούς ή επαγγελματικούς σκοπούς, όμως θα ήταν λάθος και προκατειλημμένα Ευρωκεντρικό το να θεωρήσουμε, π.χ., ότι η Ινδία κατατάσσεται στα Αγγλοαμερικανικά νομικά συστήματα ή ότι η Κίνα θα μπορούσε να καταταχθεί στα ηπειρωτικά ευρωπαϊκά νομικά συστήματα.

            Την πρόσφατη δεκαετία και κυρίως τα τελευταία χρόνια έχουν γραφεί πολλές μελέτες από συγκριτικολόγους σχετικά με αυτά τα «υβριδικά» νομικά συστήματα. Κατά τη Δεύτερη Παγκόσμια Συνδιάσκεψη (Second World Conference), της World Society of Mixed Jurisdiction Jurists, η οποία έλαβε χώρα στο Εδιμβούργο, το 2007, απασχόλησε ιδιαιτέρως τους εισηγητές το θέμα της ταξινόμησης, κατάταξης αυτών των νομικών συστημάτων[5]. Η γεωγραφική περιοχή που κάλυπταν τα υπό μελέτη νομικά συστήματα είχε και έχει πλέον διευρυνθεί πολύ πέραν του σχετικά μικρού αριθμού των «κλασσικών» μικτών νομικών συστημάτων, ώστε να περιλαμβάνει και άλλα νομικά συστήματα, στα οποία είναι προφανής η διάδραση (interaction) με διαφορετικούς νομικούς πολιτισμούς[6].

            Είναι μάλλον σαφές πως για την αποσαφήνιση αυτής της νομικής υβριδικότητας είναι απαραίτητα και τα εργαλεία της «συγκριτικής νομικής ιστορίας», της συγκριτικής ιστορίας δικαίου (comparative legal history)[7].

            Η νομική υβριδικότητα είναι ένα «παγκόσμιο γεγονός» (universal fact), δηλώνει ο Vernon Palmer[8]. Κατά την άποψη ορισμένων δε συγκριτικολόγων, όλα τα νομικά συστήματα είναι μικτά και αλληλεπικαλυπτόμενα, είτε φανερά είτε καλυμμένα. Όλα τα κρατικά δίκαια, κατά την άποψη αυτή, είναι παραδείγματα αυτού που οι κοινωνιολόγοι ονομάζουν «κρατικό ή αδύναμο νομικό πλουραλισμό» (state or weak legal pluralism). Το νομικό σύστημα θεωρητικά παραμένει ενοποιημένο και η οποιαδήποτε σύγκρουση επίσημων και ανεπίσημων εντός του κράτους «δικαιοδοσιών» αντιμετωπίζεται από κρατικούς θεσμούς οι οποίοι, κατ’ αυτόν τον τρόπο, αναγνωρίζουν κάποιες φορές έμμεσα κανόνες και αποφάσεις αυτών των ανεπίσημων δικαιοδοσιών, μετατρέποντάς τους σε κρατικό δίκαιο.

            Αυτή η διαδικασία συχνά δεν είναι αντιληπτή έξωθεν. Τα σύνθετα και ποικίλα συστατικά στοιχεία μιας νομικής παράδοσης μπορεί να είναι κρυμμένα κάτω από την επιφάνεια του κρατικού δικαίου. Πάντως, τονίζουν όσοι υποστηρίζουν αυτή την άποψη, ποτέ το κράτος ούτε το δίκαιο ή τα δίκαια που προηγήθηκαν του κράτους δεν είχαν «κανονιστική» (normative) αποκλειστικότητα[9]. Δεν υπήρξε ούτε υπάρχει, λένε, ενοποιημένος, ομογενοποιημένος νομικός ή κανονιστικός χώρος, ελεγχόμενος αντίστοιχα από ένα κράτος ή μια κοινωνία. Αντιθέτως, οι νόμοι και γενικότερα οι κανόνες αποτελούν τμήμα του ευρύτερου ιστού του «ισχυρού» ή «βαθέως» νομικού πλουραλισμού – του συνόλου των κανονιστικών τάξεων και των διάχυτων κανονιστικών επιρροών.

            Υπ’ αυτή την έννοια, η καλούμενη από τους ανωτέρω νομικούς (κυρίως συγκριτικολόγους) «κανονιστική υβριδικότητα» ταυτίζεται σχεδόν με τον κατά την κοινωνιολογική επιστήμη νομικό (legal) ή γενικότερα «κανονιστικό πλουραλισμό» (normative pluralism). Πρόκειται για τη διάδραση κρατικών δικαίων και ημιαυτόνομων μη κρατικών κανονιστικών τάξεων οι οποίες δεν έχουν την κυρωτική εξουσία του κράτους[10].

---

[1] S.P. Donlan, Comparative law and hybrid legal traditions: an introduction, in: Comparative and hybrid legal traditions (E. Cashin-Ritaine, S.P. Donlan, and M. Sychold, eds.), Swiss Institute of Comparative Law, Vol. 67, 2010, 9, 10-11.

[2] V.V. Palmer, Quebec and Her Sisters in the Third Legal Family (2009) 54:2 McGill LJ 321, 339.

[3] S.P. Donlan, To Hybridity and Beyond: Reflections on Legal and Normative Complexity, in: Mixed Legal Systems, East and West: Newest Trends and Developments (V.V. Palmer, ed.), 2013, forthcoming.

[4] Ιδιαιτέρως ενδιαφέρουσα είναι η «πορεία» του δικαίου της πολιτείας των ΗΠΑ, Λουιζιάνα, εξέχοντος παραδείγματος μικτού νομικού συστήματος. Όπως  δηλώνει ο V.V. Palmer, Through the Codes Darkly. Slave Law and Civil Law in Louisiana, The Lawbook Exchange, Ltd., Clark, NJ 2012, xiii, στο εξαιρετικού ενδιαφέροντος πρόσφατο βιβλίο του για τον «Μαύρο Κώδικα» των σκλάβων, η Λουιζιάνα, «η πλέον αλλοδαπή πολιτεία της Αμερικής», παρήγαγε και ένα μοναδικό δίκαιο δουλείας, διακρινόμενο από το δίκαιο των σκλάβων που ίσχυε σε οποιαδήποτε άλλη πολιτεία των ΗΠΑ. Η πορεία του δικαίου, όπως την παραθέτει, είναι, λέει, μάλλον «μια ερμηνευτική ιστορία δικαίου και δικαιικής αλλαγής».

[5] V.V. Palmer, Two Rival Theories of Mixed Legal Systems, (2008) 12:1 EJCL 16 www.ejcl.org/121/art121-16.pdf; E.Örücü, What is a Mixed Legal System: Exclusion or Expansion?, (2008) 12:1 EJCL 15 www.ejcl.org/121/art121-15.pdf; I. Castellucci, How Mixed Must a Mixed System Be?, (2008) 12:1 EJCL 4 www.ejcl.org/121/art121-4.pdf.

[6] I. Castellucci, Legal Hybridity in Hong Kong and Macau, (2012) 57:4 McGill LJ 665, 668.

[7] S.P. Donlan, Remembering: legal hybridity and legal history, (2011) 2 Comp.L.Rev. 1, www.comparativelawreview.com/ojs/index.php/CoLR/article/view/13/17.

[8] V.V. Palmer, Mixed systems … and the Myth of Pure Laws, 67 La.L.Rev. 1205, 1210 (2007).

[9] N. Jansen/R. Michaels, Private Law and the State: Comparative Perceptions and Historical Observations, RabelsZ 71 (2007) 345.

[10] W. Twining, Normative and Legal Pluralism: A Global Perspective, 20 Duke J.Comp.& Int.L. 473 (2010).

                                                              Μανώλης Χάρος

                                                                     Άρις Στοΐδης

Τα έργα στις φωτογραφίες - μετά την πρώτη - είναι από τον Εικαστικό Κύκλο (http://www.ikastikos-kiklos.gr/), στην Καρνεάδου 20. Ο (ευγενέστατος) κύριος στον πολύ όμορφο χώρο τέχνης μου επέτρεψε να τα φωτογραφίσω, σήμερα που πέρασα από εκεί.