Si supiera ...

 "Αν ήξερε" (Si supiera): Αυτό ήταν το γραπτό σχόλιο του Δομήνικου Θεοτοκόπουλου σε μια από τις σελίδες της δεύτερης έκδοσης του πασίγνωστου έργου του Giorgio Vasari, "Le vite dei più eccelenti pittori, scultori e architetti", όπου ο συγγραφέας (1511-1574) μιλούσε υποτιμητικά για τη Βυζαντινή τέχνη.

(Στον Vasari αναφέρομαι και στο βιβλίο μου "Συγκριτικό Δίκαιο και Πολιτιστικά Αγαθά", Νομική Βιβλιοθήκη, Αθήνα 2012, σ. 26-28):

Α. Σε ποιον «ανήκει» ένας συγκεκριμένος πολιτισμός;

Από την εποχή, κυρίως, του Vasari, του πρώτου βιογράφου ιταλών καλλιτεχνών[1], του «εφευρέτη της Αναγέννησης», εστιάσθηκε περισσότερο το ενδιαφέρον των Δυτικών στο πρόσωπο του καλλιτέχνη. Μέχρι τότε – αλλά και τώρα ακόμα σε άλλες κυρίως πλην των Δυτικών κοινωνίες – επίκεντρο της παρατήρησης και ενδεχομένως και του θαυμασμού ήσαν τα ίδια τα έργα (καλλιτεχνήματα)[2].

Αναλόγως του πού θα εστιάσει κανείς, στον καλλιτέχνη-δημιουργό ή στο συγκεκριμένο έργο του, και ποια «συμφέροντα» θα προκρίνει, ανακύπτουν και διαφορετικά ζητήματα – και νομικά. Επίσης, αναλόγως του σε ποιού κράτους δικαστήριο θα ξεκινήσει ενδεχόμενη δίκη αφορώσα έργα τέχνης, θα υπάρξει και – πιθανότατα – θα κρίνεται και η έκβαση της σχετικής υπόθεσης: Αν μεν πρόκειται για καθαρά εσωτερική υπόθεση, το δικαστήριο θα εφαρμόσει υποχρεωτικά το δίκαιο του κράτους του. Αν πρόκειται για υπόθεση με στοιχεία αλλοδαπότητας – π.χ. διεκδίκηση έργου τέχνης παρανόμως εξαχθέντος από ένα κράτος σε άλλο -, το δικαστήριο θα εφαρμόσει το δίκαιο στο οποίο θα τον παραπέμψει ο σχετικός κανόνας ιδιωτικού διεθνούς δικαίου του κράτους του. Το δίκαιο αυτό μπορεί να είναι το δίκαιο του κράτους του ή κάποιο άλλο δίκαιο. Αναλόγως του σε ποιά συμφέροντα εστιάζει το εφαρμοστέο δίκαιο, ποιά συμφέροντα προκρίνει, είτε αναφορικά με το έργο τέχνης είτε αναφορικά με τον δημιουργό του έργου αυτού, θα έχουμε ενδεχομένως και διαφορετικά αποτελέσματα[3].

Αν μιλήσουμε για «καταγωγή» του έργου, πλέον στη Δύση παρεμβαίνει, διεκδικώντας κάποιου είδους αναγνώριση, και η καταγωγή του συγκεκριμένου δημιουργού, κάτι που δεν είναι κατανοητό ή αποδεκτό σε άλλες κοινωνίες.

Πολιτιστικά αγαθά τα οποία δημιουργήθηκαν στο πλαίσιο ενός συγκεκριμένου πολιτισμού στο παρελθόν και τα οποία αποδίδονται γενικώς στον πολιτισμό αυτόν και όχι σε κάποιον συγκεκριμένο δημιουργό, σε ποιόν θα θεωρηθεί ότι «ανήκουν» τώρα; Αν εστιάσουμε στο έδαφος, επικράτεια, όπου – ίσως και κατά τύχη – ανευρέθησαν, και θεωρήσουμε ότι ανήκουν στο κράτος το οποίο κυριαρχεί επί του εδάφους εκείνου, απαξιώνουμε πιθανόν την ιδέα της πολιτισμικής ταυτότητας τόσο των ανθρώπων όσο και των δημιουργημάτων.

            Παραδείγματα πολιτισμών και αγαθών τα οποία δημιουργήθηκαν στο πλαίσιό τους αλλά και στο πλαίσιο της συνύπαρξης και ανάμειξης αυτών των πολιτισμών με άλλους, είναι και αυτά του λεγόμενου λατινοαμερικανικού χώρου. Π.χ. μοναδικότητα διεκδικεί ο πολιτισμός mestizo της περιοχής εκείνης του κόσμου. Η κατάκτησή της από τους Ισπανούς, επίτευγμα (και «χρέος») για τους ίδιους και κοσμική καταστροφή για τους ιθαγενείς, συνοδεύτηκε και από θρησκευτικό προσηλυτισμό στον Καθολικισμό, προσηλυτισμό που νομιμοποιούσε κατ’αυτούς την κατάκτηση. Αυτός ο συνοδευτικός της κατάκτησης προσηλυτισμός, ως πολιτικοθρησκευτική θεωρία, ήταν και μια από τις μεγάλες διαφορές με των Καθολικών αποικιοκρατών από τους Προτεστάντες Άγγλους αποικιοκράτες, οι οποίοι πολύ λιγότερο ασχολήθηκαν με την επιβολή της θρησκείας τους στους κατακτηθέντες, κατά τον Octavio Paz[4].

            Ίσως όμως τα πράγματα να μην ήσαν ακριβώς έτσι. Ίσως, όπως και στον χώρο του δικαίου, έτσι και στον χώρο της θρησκείας των κατακτηθέντων να ήταν απλώς διαφορετικός ο τρόπος επιβολής: άμεσος και συχνότατα βίαιος στη μία περίπτωση, έμμεσος και συχνά ύπουλος στην άλλη, άρα το ίδιο ή και περισσότερο αποτελεσματικός.

---

[1] G. Vasari, Le vite dei più eccellenti pittori, scultori e architetti (a cura di Jacopo Recupero), I Classici Rusconi, 2009 [1550, 1568]. Η πρώτη έκδοση του έργου αυτού είχε γίνει το 1550. Το 1568 ακολούθησε δεύτερη έκδοση, με κάποιες διορθώσεις από τον Vasari.

[2] G. Blum, Giorgio Vasari. Der Erfinder der Renaissance. Eine Biographie, Verlag C.H.Beck, München 2011.

[3] Εδώ εντάσσεται και η περίπτωση εφαρμογής του κανόνα forum non conveniens, με βάση τον οποίο «φεύγει» κατ’αποτέλεσμα μια υπόθεση από ένα κράτος και πάει σε άλλο, από τα δικαστήρια του οποίου – άρα και από τη νοοτροπία του οποίου – θα κριθεί. Για τον κανόνα αυτόν, βλ. και Ε.Μουσταΐρα, Forum Non Conveniens. Η επιείκεια στο πλαίσιο της νομιμότητας, Εκδόσεις Αντ. Σάκκουλα, Αθήνα – Κομοτηνή 1995× την ίδια, Πρόσφατη νομολογία στον αγγλοσαξονικό χώρο αναφορικά με την εφαρμογή του κανόνα forum non conveniens (Εισήγηση στο Ελληνικό Ινστιτούτο Διεθνούς και Αλλοδαπού Δικαίου, 17.01.2011), Δίκαιο Επιχειρήσεων και Εταιρειών 2011, 532επ.

[4] J.A. Kreder/X. Beteta, Understanding Guatemala’s Cultural Heritage: Extending Protection to Colonial Art in the Memorandum of Understanding Between the United States and Guatemala, 21 Duke Journal of Comparative & International Law 321, 329 (2011)

Την περασμένη Πέμπτη έγιναν τα εγκαίνια μιας σπουδαίας έκθεσης στο πανέμορφο Βυζαντινό Μουσείο:

                                  "O Δομήνικος Θεοτοκόπουλος πριν από τον El Greco"

Περιγράφονται οπτικά και λεκτικά οι επιρροές στον Δομήνικο Θεοτοκόπουλο πριν αυτός φύγει από την Κρήτη, κατά το δεύτερο μισό του 16ου αιώνα. Οι βυζαντινές αγιογραφίες-αριστουργήματα των Μιχαήλ Δαμασκηνού, Γεωργίου Κλόντζα, Θεοφάνους του Κρητός, αλλά και άλλα έργα ανώνυμα και επώνυμα, είναι μεταξύ αυτών.

                                            Πήγα σήμερα να τη δω και εκστασιάσθηκα!

                          Βενετσιάνικη γαλέρα της εποχής εκείνης - Σύγχρονο αντίγραφο

Μιχαήλ Δαμασκηνού, Άγιοι Σέργιος, Βάκχος και Ιουστίνη (μετά το 1571). Μουσείο Αντιβουνιώτισσας, Κέρκυρα.
                        Οι Άγιοι αυτοί συνδέθηκαν με τη Ναυμαχία της Ναυπάκτου (1571).

                                            Μιχαήλ Δαμασκηνού, Ο Μυστικός Δείπνος.

                                                          Η πόλη του Ρεθύμνου.
(αφιερωμένο στην ανηψιά μου, Αντιγόνη, που αγαπάει πολύ την καταγωγή της αυτή και ξέρω ότι με διαβάζει! Γεια σου Αντιγονίτσα!!)

              Χριστός, Ίδε ο Άνθρωπος (Ecce Hommo), τέλη 16ου - αρχές 17ου αιώνα, Κρήτη.

                                                         Συγκλονιστική ζωγραφική!

                    Γεωργίου Κλόντζα, Η Δευτέρα Παρουσία. Μονή Πλατυτέρας, Κέρκυρα

   Γεωργίου Κλόντζα, Κήρυγμα σε ναό. Μουσείο Παλαιάς Ορθόδοξης Εκκλησίας, Σαράγεβο.
Θεωρείται έργο μοναδικό μέχρι σήμερα στο είδος του, στη ζωγραφική παραγωγή της Κρήτης.

                  Κασέλα με παράσταση ναυμαχίας - κατασκευασμένη πιθανόν στην Κρήτη.
                                                     Προέρχεται από τη Φολέγανδρο.

          Γεωργίου Κλόντζα, Η Κοίμηση της Θεοτόκου. Ιερά Μητρόπολη Κώου & Νισύρου

            Δομήνικου Θεοτοκόπουλου, Η Κοίμηση της Θεοτόκου. Ιερά Μητρόπολη Σίφνου.

Υπολογίζεται ότι ζωγράφισε το έργο αυτό μεταξύ 1565 και 1567 (είναι προστατευμένη, με τζάμι γύρω-γύρω, γι'αυτό και δεν είναι πολύ καθαρή η φωτογραφία, πάντα το τζάμι κάνει αντανάκλαση).

Δομήνικου Θεοτοκόπουλου, Ο Εαυγγελιστής Λουκάς ζωγραφίζει την εικόνα της Παναγίας. Μουσείο Μπενάκη. Έργο πραγματοποιηθέν μεταξύ 1560 και 1565.

                                   Δομήνικου Θεοτοκόπουλου, Η Προσκύνηση των Μάγων.

                      Τμήματα επιστυλίου τέμπλου (1535-1545). Μονή Ιβήρων, Άγιον Όρος.

                                                           Θεοφάνης ο Κρης.

Ο αριθμός των βιβλίων του Γκρέκο, σύμφωνα με την απογραφή των υπαρχόντων του, όπως συντάχθηκε μετά τον θάνατό του, από τον γιό του, Χόρχε Μανουέλ.

Δεν νομίζω ότι χρειάζεται κάτι περισσότερο για να σας πείσω να επισκεφθείτε την έκθεση, έτσι δεν είναι;;!!

Έχω και άλλες φωτογραφίες, θα τις αναρτήσω όμως εν καιρώ.

                                        Καλή υπόλοιπη Κυριακή, καλή εβδομάδα!!