Ernest Francisco Fenollosa - Ιαπωνία - ΗΠΑ

Καιρό έχω να γράψω για Ιαπωνία (βλ. και προηγούμενες αναρτήσεις μου, κυρίως τις:

 http://elinamoustaira.blogspot.com/2013/07/2005.html  και 

http://elinamoustaira.blogspot.com/2013/09/blog-post_27.html

Ευκαιρία να θυμηθώ και εγώ κάποιες άλλες φωτογραφίες από το ταξίδι μου του 2005, όταν είχα πάει για να παρουσιάσω εισήγηση στο Πανεπιστήμιο της Όσακα και έμεινα μια εβδομάδα στο Κυότο.

Ιδού λοιπόν:

Ναός Kiyomizu Dera (Ναός του καθαρού νερού), του τέλους της περιόδου Νάρα, του έτους 778 μ.Χ.:  Η τέλεια ομορφιά!!! Ένα συγκρότημα ναών στις παρυφές της πόλης, όπου την ημέρα που πήγα το επισκέπτονταν και πολλά σχολεία - τόπος ιερός για τους Ιάπωνες -, για τους μαθητές των οποίων αποτέλεσα και παράδοξη έκπληξη (με χαιρετούσαν όλοι!!!), αφού ήμουν η μόνη μη Γιαπωνέζα μέσα σε όλο το πλήθος!! Έχω ξαναπεί ότι το Κυότο έχει πολύ εσωτερικό τουρισμό, σπανιότατα όμως ξένους επισκέπτες.

Ίσως ο ναός Kodai-ji (ιδρύθηκε το 1606, από τη χήρα του Toyotomi Hideyoshi, του σπουδαίου πολεμιστή της φεουδαρχικής περιόδου, αυτού που ένωσε την Ιαπωνία). Δυστυχώς δεν είμαι σίγουρη.

(Από το βιβλίο μου "Συγκριτικό Δίκαιο και Πολιτιστικά Αγαθά")

Ernest Francisco Fenollosa

            Ο Fenollosa γεννήθηκε στο Salem της Μασσαχουσσέτης, το 1853, από Ισπανό πατέρα, επαγγελματία μουσικό, που είχε μεταναστεύσει από την Ανδαλουσία (Μάλαγα) στις ΗΠΑ και από Αμερικανίδα μητέρα. Σπούδασε στο Χάρβαρντ και στη Σχολή Τεχνών του Μουσείου Τεχνών της Βοστώνης και το 1878 πήγε στην Ιαπωνία. Είχε την τύχη[1] να επαναδιορίζεται κάθε δύο χρόνια στην έδρα του Πανεπιστημίου του Τόκιο, στην αρχή ως Καθηγητής Λογικής και στη συνέχεια ως Καθηγητής Αισθητικής. Από την αρχή ενδιαφέρθηκε ιδιαιτέρως για μια τέχνη απολύτως άγνωστη σε αυτόν, την τέχνη της αρχαίας Ιαπωνίας αλλά και την τέχνη της αρχαίας Κίνας, αφού εκείνη την εποχή στην Ιαπωνία δεν μπορούσε κανείς να σπουδάσει ξεχωριστά τη μία από την άλλη.

            Όταν πήγε ο Fenollosa στην Ιαπωνία, λόγω ακριβώς της αναφερθείσας γενικευμένης επιθυμίας εκδυτικισμού, σπάνιες συλλογές Ιαπωνικών έργων τέχνης είτε διασκορπίζονταν, με αποτέλεσμα θησαυροί ανεκτίμητοι να πωλούνται για πενταροδεκάρες, είτε – σε ακραίες περιπτώσεις – να καίγονται, θεωρούμενες ως σκουπίδια! Η κατάργηση, εξάλλου, του Βουδισμού ως επίσημης κρατικής θρησκείας συνέπεσε με την παρακμή του «φεουδαρχικού» καθεστώτος και μία βασική συνέπεια αυτού ήταν ότι οι θησαυροί των ναών πωλούνταν σε περίπου ανάλογα ευτελείς τιμές όπως και οι ιδιωτικές κατοικίες και τα κάστρα.

Ο Fenollosa άρχισε να επισκέπτεται ναούς στους οποίους φυλάσσονταν αρχαιότητες και άλλα έργα τέχνης. Κατά τη διάρκεια της παραμονής τους στους ναούς αυτούς, εξοικειώθηκε και γοητεύθηκε από τον Βουδδισμό και από την αυτόχθονα τέχνη. Το 1881 ίδρυσε μια μικρή λέσχη καλλιτεχνών, με το όνομα Kanga-kai (Ένωση Εκτίμησης της Ζωγραφικής), έχοντας εμπνευσθεί ιδιαιτέρως από τον ονομαστό Ιάπωνα καλλιτέχνη, Kano Hôgai, τελευταίο μιας σειράς μεγάλων καλλιτεχνών από το γενεαλογικό δέντρο των Kano. Το 1882 παρουσίασε εισήγησή του με τίτλο «Μια εξήγηση της αλήθειας στην τέχνη», στην οποία εισήγηση εκθείασε την ανωτερότητα της Ιαπωνικής εικαστικής τέχνης έναντι της μίμησης των Δυτικών προτύπων και παραίνεσε στην ίδρυση μιας καλλιτεχνικής κίνησης που θα έδινε έμφαση στις εθνικές παραδόσεις, στον πολιτισμό και στην ιστορία της χώρας[2].

Αποτέλεσμα αυτής της παραίνεσης ήταν η επανέγερση της εθνικής υπερηφάνειας και η σχετική θετική εισήγηση μιας ειδικής Επιτροπής, ώστε να εισαχθεί σε όλα τα Ιαπωνικά σχολεία η καθαρά Ιαπωνική τέχνη, στην οποία θα χρησιμοποιούνταν Ιαπωνικό μελάνι, βούρτσα και χαρτί. Ιδρύθηκε μια νέα κεντρική Σχολή Τέχνης, στην οποία δίδασκαν σπουδαίοι καλλιτέχνες, μέλη της λέσχης Kanga-kai, υπό την επίβλεψη του Fenollosa και ξεκίνησαν τα σχέδια για ένα Εθνικό Μουσείο Τέχνης.

Το 1886, ο Fenollosa έφυγε από το Πανεπιστήμιο για να αναλάβει τη θέση του Επιτρόπου Καλών Τεχνών, υπό την εξουσία του Αυτοκρατορικού Τμήματος Μουσείων. Την ίδια χρονιά, επιτροπή τριών ατόμων, μεταξύ των οποίων ο ίδιος, ο μαθητής του και συνεργάτης του Kakuzo Okakura και ένας άλλος Ιάπωνας συνάδελφός του, μετέβη στο εξωτερικό για να αποκομίσει εντυπώσεις περί των Ευρωπαϊκών μεθόδων που ακολουθούνταν στην τέχνη. Επισκέφθηκαν όλα τα μεγάλα Ευρωπαϊκά κέντρα τέχνης και αγόρασαν μεγάλες ποσότητες φωτογραφιών και βιβλίων, θεωρώντας ότι θα ήσαν πολύ χρήσιμα στην Ιαπωνία. Πιθανότατα δεν εντυπωσιάσθηκαν ιδιαίτερα από όσα είδαν εκεί και έτσι όταν επέστρεψαν στην Ιαπωνία, το 1887, μίλησαν πάλι για την ανάγκη της αναγέννησης της αληθινής Ιαπωνικής τέχνης[3]. Εκαινιάσθηκε η Σχολή Τέχνης στο Τόκιο, και επιπλέον, ο Fenollosa, με βοηθούς εννέα Ιάπωνες εμπειρογνώμονες σε ζητήματα αρχαιολογίας και τέχνης, ανέλαβε το καθήκον της καταγραφής όλων των καλλιτεχνικών θησαυρών της χώρας και ιδιαιτέρως των ναών της.

Πλέον, υπήρχαν και άλλοι που μπορούσαν να αναλάβουν τη διεύθυνση όλων αυτών των ιδιαιτέρως υπεύθυνων εργασιών σχετικά με τα πολιτιστικά αγαθά της Ιαπωνίας, οπότε ο Fenollosa, όταν το 1890 δέχθηκε πρόταση από το Μουσείο Καλών Τεχνών της Βοστώνης, να αναλάβει ως επιμελητής το νεοϊδρυθέν Τμήμα Ανατολικής Τέχνης, αποφάσισε να δεχθεί.

Το έργο του Fenollosa παρουσιάζει μεγάλο ενδιαφέρον, και όσον αφορά στην παραμονή του στην Ιαπωνία αλλά και όσον αφορά στο βαθιά επηρεασμένο από την παραμονή του στην Ιαπωνία συγγραφικό έργο περί τέχνης και περί διδασκαλίας της τέχνης.

Το 1896 δημοσίευσε στην επιθεώρηση τέχνης The Lotos, το δοκίμιό του με τίτλο «Η φύση των καλών τεχνών» (The Nature of Fine Arts), με το οποίο προσπάθησε να θέσει τη βάση για έναν νέο τρόπο διδασκαλίας της τέχνης. Μεταξύ άλλων, συνέκρινε την ποίηση, τη μουσική και την αρχιτεκτονική με τη ζωγραφική, βρίσκοντας ως κοινό τους στοιχείο «μια μοναδική ομορφιά με τη μορφή μιας φρέσκιας και αυτοπροσδιοριζόμενης ατομικής ιδέας, μια τυπική ομορφιά που εμπεριέχεται στον τρόπο έκφρασης και όχι στο αιώνιο πράγμα το οποίο εκφράζεται» (a unique beauty in the form of a fresh and self-defined individual idea, a formal beauty which inheres in the manner of expression and not in the eternal thing which is expressed).

Το 1896 μετέβη και πάλι ο Fenollosa στην Ιαπωνία, στο Κυότο, και στη διάρκεια της ολιγόμηνης παραμονής του μελέτησε Βουδδισμό, το θέατρο Νο, Κινεζική και Ιαπωνική ποίηση[4], έδωσε διαλέξεις σε σχολές και λέσχες τέχνης στο Τόκιο, έγραψε άρθρα για Ιαπωνικά, Αγγλικά και Αμερικανικά περιοδικά και άρχισε να την προετοιμασία του μεγάλου έργου του «Εποχές της Κινεζικής και Ιαπωνικής Τέχνης» (Epochs of Chinese and Japanese Art). Ολοκλήρωσε το «σχεδόν υπερφυσικό» αυτό έργο[5], το 1906, δημοσιεύθηκε όμως αυτό το 1912, μετά τον θάνατό του, από τη σύζυγό του[6].

Στο συγγραφικό έργο του, γενικά, διακρίνονται από τους μελετητές του σχέσεις και συγγένειες με έργα προγενέστερα ή μεταγενέστερα, φιλοσόφων όπως του Dilthey, του  Heidegger, ίσως και του Husserl, ιστορικών φιλοσόφων όπως του Spengler, αλλά και άλλων πεδίων, όπως του μουσικού Schönberg ή του πυρηνικού φυσικού Heisenberg.

Έχοντας παρακολουθήσει την πορεία του στην Ιαπωνία και τις προσπάθειές του να ενισχυθεί η εθνική υπερηφάνεια των Ιαπώνων ως προς τον πολιτισμό τους, ώστε να τον διατηρήσουν, σεβόμενοι τις παραδόσεις τους, προκαλεί έναν κάποιο προβληματισμό, ως αντιφατικό, το γεγονός ότι απέκτησε εκεί πολλούς πίνακες Ιαπώνων ζωγράφων, τους οποίους θέλησε – και πέτυχε – να εξάγει στις ΗΠΑ, παρά το ότι εθεωρείτο ότι, ως πολιτιστικοί θησαυροί της χώρας, δεν θα έπρεπε να απομακρυνθούν από εκεί[7].

Ενδιαφέρον παρουσιάζει το γεγονός ότι η εκτεταμένη συλλεκτική δραστηριότητα αναφορικά με αρχαίες Βουδδιστικές εικόνες καθώς και η εκτεταμένη αντιγραφή τέτοιων, κατά την ύστερη περίοδο Meiji, ήταν η αιτία να δημιουργηθεί στον λαό η αντίληψη πως αυτά τα θρησκευτικά αντικείμενα εκτιμώνταν καλύτερα ως ιστορικά και καλλιτεχνικά μνημεία. Έτσι, ο νόμος του 1897 για την προστασία αντικειμένων σε συλλογές ναών και ιερών (Koshaji Hozonho), ο οποίος βασίσθηκε σε πληροφορίες που συγκεντρώθηκαν κατά τη διάρκεια των ερευνών του Okakura,  ενώ βοήθησε στη διατήρηση και προστασία αυτών, συγχρόνως επιτάχυνε τη μεταμόρφωσή τους σε αισθητικοποιημένα υπολείμματα μιας περασμένης εποχής[8]. Θεωρείται ο νόμος εκείνος ως το πρωτότυπο, η προέλευση του ισχύοντος τώρα στην Ιαπωνία νόμου για την προστασία των πολιτιστικών αγαθών.

---

[1] Όπως σημειώνουν οι J.M. Cabeza Lainez/J.M. Almodóvar Melendo, Ernest Francisco Fenollosa and the Quest for Japan. Findings of a life devoted to the Science of Art, Bulletin of Portuguese/Japanese Studies 9 (2004) 75, 76.

[2] Η εισήγηση παρουσιάσθηκε ενώπιον των μελών της ομάδας Ryuichi-kai, η οποία είχε σχηματισθεί το 1878 (κατά σύμπτωση, το έτος που είχε φθάσει και ο Fenollosa στην Ιαπωνία) με τον σκοπό να προωθήσει τη διάσωση και εξέλιξη της Ιαπωνικής τέχνης και έκφρασης, βλ. G.R. Scott, The Cultural Property Laws of Japan: Social, Political, and Legal Influences, 12 Pacific Rim Law & Policy Journal 315, 336-337 (2003). Ο Kuki Ryuichi, φίλος και συνεργάτης του Ernest Fenollosa και του Kakuzo Okakura (βλ. κατωτέρω), μιλούσε υπέρ της μοναδικότητας του Ανατολικού πολιτισμού και της κυριαρχίας της Ιαπωνίας σε σχέση με άλλα κράτη της Ανατολής (toyo). Οι ιδέες του επηρέασαν πολλούς Ιάπωνες διανοητές και καλλιτέχνες, μεταξύ αυτών και τον σπουδαίο αρχιτέκτονα Ito Chuta, η φιλοσοφία του οποίου σχετικά με την αρχιτεκτονική βασιζόταν σε ευρείες μελέτες που είχε κάνει, και σε ιστορικούς ναούς της Ιαπωνίας αλλά και στις διάφορες μορφές αρχιτεκτονικής της ενδοχώρας της Ασίας, όπου ταξίδεψε στο διάστημα 1903-1905. Επιστρέφοντας μετά στην Ιαπωνία, άρχισε να σχεδιάζει κτίρια με ένα «νέο εθνικό ύφος για την Ιαπωνία που θα αντανακλούσε την ευρύτερη πολιτισμική της προέλευση στην Ασία». Το ταξίδι του τον είχε πείσει πως η Ιαπωνική αρχιτεκτονική αποτελούσε το απαύγασμα των επιτευγμάτων της Ασιατικής αρχιτεκτονικής, την οποία θεωρούσε ως βασιζόμενη στις ίδιες ρίζες όπως και η Δυτική αρχιτεκτονική. Τις ιδέες του αυτές περιέγραψε στο βιβλίο του «Θεωρία εξέλιξης της Αρχιτεκτονικής», το οποίο εκδόθηκε το 1909, βλ. και P.J. Graham, Faith and Power in Japanese Buddhist Art, 1600-2005, University of Hawai’I Press, Honolulu 2007, 186-187.

[3] J.M. Cabeza Lainez/J.M. Almodóvar Melendo, Ernest Francisco Fenollosa and the Quest for Japan. Findings of a life devoted to the Science of Art, Bulletin of Portuguese/Japanese Studies 9 (2004) 75, 77-78.

[4] Πολύ αργότερα, επεξεργάσθηκε ο Αμερικανός ποιητής Ezra Pound τις σημειώσεις του Fenollosa, και το αποτέλεσμα ήταν μια εξαιρετική έκδοση, βλ. E. Fenollosa and E. Pound, The Chinese Written Character as a Medium for Poetry. A Critical Edition (H. Saussy/J. Stalling/L. Klein, eds.), Fordham University Press, 2008 [Stanley Nott, London 1936].

[5] J.M. Cabeza Lainez/J.M. Almodóvar Melendo, Ernest Francisco Fenollosa and the Quest for Japan. Findings of a life devoted to the Science of Art,  Bulletin of Portuguese/Japanese Studies 9 (2004) 75, 82.

[6] E.F. Fenollosa, Epochs of Chinese and Japanese Art. An Outline History of East Asiatic Design, Volumes 1 and 2, Stone Bridge Press, Berkeley, California and IBC Publishing, Tokyo, Japan 2007 [W. Heinemann, London and F.A. Stokes Company, New York 1912].

[7] Δεν ήταν ο μόνος Δυτικός, βέβαια, που το έκανε αυτό. Ο Γάλλος Emile Guimet, πήγε το 1876 στην Ιαπωνία, στο πλαίσιο ενός ταξιδιού του στον κόσμο, και έμεινε εκεί τρεις μήνες, όπου, λόγω της γνωριμίας του με τον Kuki Ryuichi, είχε πρόσβαση σε πάρα πολλούς ναούς, παρακολούθησε τελετουργίες και συνάντησε εκπροσώπους διαφόρων θρησκευτικών οργανώσεων. Επέστρεψε από τα ταξίδια του με περίπου 300 θρησκευτικούς πίνακες, 600 αγάλματα, και χίλια βιβλία, τα οποία πρόσφερε προς έκθεση στην Παγκόσμια Έκθεση του Παρισιού, το 1878, επειδή το μουσείο που ετοίμαζε για να τα εγκαταστήσει, στην γενέτειρά του Λυών, δεν είχε ακόμα ολοκληρωθεί. Ολοκληρώθηκε αυτό το επόμενο έτος, και η συλλογή του συγκεντρώθηκε και εκτέθηκε εκεί. Το 1889, ο Guimet μετέφερε τη συλλογή του αντικειμένων και βιβλίων σε ένα νέο μουσείο που έκτισε στο Παρίσι, βλ. και P.J. Graham, Faith and Power in Japanese Buddhist Art, 1600-2005, University of Hawai’I Press, Honolulu 2007, 205.

[8] P.J. Graham, Faith and Power in Japanese Buddhist Art, 1600-2005, University of Hawai’I Press, Honolulu 2007, 209.

Δυστυχώς έχω χάσει τον έλεγχο... Είχα επισκεφθεί τόσους ναούς, ώσπου έχασα τον λογαριασμό... Και υπερεκτίμησα τη μνήμη μου.. Δεν θυμάμαι ποιος ναός είναι.. Πιθανότατα όμως - επειδή έψαξα ένα πακέτο από χαρτιά που είχα κρατήσει - να είναι ο ναός Ginkakuji, ναός ζεν που ιδρύθηκε το 1482, επί του 8ου Σογκουνάτου Muromachi.

Ο ποταμός Kamo, δίπλα στο ξενοδοχείο Fujita, όπου έμενα. Δεν σας ενθουσιάζει, ε;... Ούτε εμένα!!