Incas - Machu Picchu

Δεν ξέρω αν θα καταφέρω ποτέ να πάω εκεί... Ένα από τα παιδικά μου (και όχι μόνο παιδικά) όνειρα.

(από το βιβλίο μου "Συγκριτικό Δίκαιο και Πολιτιστικά Αγαθά", Νομική Βιβλιοθήκη, 2012, σ. 103-108):

Περού

            “Should anything be found in that line, it would become the property of the Peruvian Government”.

            Αυτή ήταν η φράση που είπε ο Αμερικανός Hiram Bingham[1], λέκτορας με προσωρινή σύμβαση στο Πανεπιστήμιο Yale και πλούσιος λόγω γάμου με την εγγονή του διασημότερου κοσμηματοπώλη Tiffany, αναφορικά με τις αρχαιολογικές έρευνες που έκανε στο Περού[2].

           Η πρώτη φορά που το Περού εξέδωσε νόμο για τη νομική προστασία των αρχαιολογικών ερειπίων και ευρημάτων, ήταν το 1822, μετά από τη διακήρυξη ανεξαρτησίας από την Ισπανία εκ μέρους των επαναστατών και πριν από την απόκτησή της. Το Ανώτατο Διάταγμα (Decreto Supremo), αφενός όριζε πως τα προκολομβιανά μνημεία και όλα όσα αυτά περιείχαν ήσαν ιδιοκτησία του κράτους, αφετέρου απαγόρευε την απόσπαση τεχνουργημάτων κατασκευασμένων από πολύτιμα μέταλλα και κεραμικών, χωρίς προηγούμενη άδεια. Σε περίπτωση που θα συλλαμβάνονταν οι συλητές, θα επιβαρύνονταν με πρόστιμο 1000 πέσος και τα αντικείμενα θα πήγαιναν στο Εθνικό Μουσείο. Το Διάταγμα αυτό, βάση και για όλα τα μεταγενέστερα νομοθετήματα του Περού, όριζε πως το Περουβιανό κράτος ήταν αφιερωμένο στην προστασία της ιθαγενούς του ιστορίας.

            Το 1893 υπεγράφη από τον τότε Πρόεδρο του Περού νέο Διάταγμα, που όριζε ότι όσοι ήθελαν να κάνουν ανασκαφές, θα έπρεπε να έχουν άδεια από τη διοίκηση, να εργασθούν εντός συγκεκριμένου και περιορισμένου χρονοδιαγράμματος και να δώσουν στη διοίκηση σχέδια ή φωτογραφίες όλων των αντικειμένων που θα εύρισκαν.

            Ο Bingham, έχοντας εξασφαλίσει χρηματοδότηση από διάφορες πηγές και βασιζόμενος στα οριζόμενα από το Διάταγμα αυτό, επανήλθε στη Λίμα (όπου είχε πάει για πρώτη φορά το 1909) από τη Νέα Υόρκη, τον Ιούνιο του 1911 και ξεκίνησε επαφές που θεωρούσε ότι θα του εξασφάλιζαν τη «φιλία» της χώρας. Η πρώτη τέτοια επαφή ήταν με τον «έμπιστο Περουβιανό πράκτορα» του εμπορικού οίκου W.R. Grace & Co. Η επιχείρηση αυτή ήταν αμερικανικών συμφερόντων και είχε «βοηθήσει» το Περού να αποφύγει τη χρεωκοπία τον 19^ο αιώνα, οργανώνοντας τους πιστωτές της χώρας σε Περουβιανή εταιρία κυρίως Βρετανικών συμφερόντων. Σε αντάλλαγμα για την ανάληψη του χρέους του Περού, η εταιρία αυτή πήρε τους σιδηροδρόμους της χώρας, 2 εκατομμύρια τόνους γκουάνο και διάφορες άλλες ελεύθερες δασμών παραχωρήσεις. Πολλοί Περουβιανοί δυσανασχετούσαν έντονα για αυτόν τον «ημιαποικιακό» έλεγχο που ασκούσαν στη χώρα αυτές οι δύο εταιρίες, όμως αυτό δεν ενδιέφερε τον Bingham.

            Εκείνη την εποχή το Περού αγωνιζόταν να περισώσει την αρχαιολογική του περιουσία. Μετά την ανεξαρτησία του κράτους, ιδρύθηκε το Εθνικό Μουσείο, όμως η εξαιρετικά ισχνή χρηματοδότησή του καθόλου δεν διευκόλυνε τον έλεγχο και την προστασία των αρχαιολογικών θησαυρών της χώρας. Μεταξύ άλλων, μπορεί να αναφερθεί ότι γύρω από την κεντρική πλατεία της πρωτεύουσας Λίμα, καταστήματα πωλούσαν στους τουρίστες πλαστά αντικείμενα αλλά και προϊόντα σύλησης των αρχαιολογικών χώρων. Το αποκορύφωμα ήταν ο Πόλεμος του Ειρηνικού, όταν Χιλιανοί στρατιώτες σύλησαν ολοκληρωτικά το Εθνικό Μουσείο, το 1881, αφήνοντας μόνο μια χαραγμένη πέτρινη πλάκα, κρυμμένη έξω στους κήπους του μουσείου. Αναπόφευκτα, μετά από αυτό το Μουσείο έκλεισε. Υπολογίζεται πως μεταξύ του 1872 και του 1911, η αυξανόμενη ζήτηση από μέρους της Δύσης από τη μια μεριά και η οικονομική απελπισία των Περουβιανών από την άλλη, επέτρεψαν σε αλλοδαπούς συλλέκτες να αγοράσουν και να εξάγουν περισσότερες από 60 πολύ μεγάλες ιδιωτικές συλλογές τεχνουργημάτων  της περιόδου των Ίνκας και της περιόδου πριν από αυτούς, σε μουσεία στο Βερολίνο, στο Λονδίνο, στη Νέα Υόρκη, στο Σικάγο και στο Παρίσι. Όπως επισημαίνεται, κάθε συλλογή που έφευγε από τη χώρα σήμαινε αναρίθμητους κατεστραμμένους τάφους προκειμένου να ικανοποιηθούν αυξανόμενες αλλοδαπές κοσμοπολίτικες τάσεις[3].

            Ο Bingham έφθασε στο Machu Picchu (που σημαίνει: παλαιά κορυφή) τέλη Ιουλίου του 1911. Απογοητεύθηκε όταν έμαθε ότι δεν ήταν ο πρώτος που το ανακάλυψε, ότι η όλη αυτή έκταση είχε ήδη ανακαλυφθεί το 1902 από τον Agustín Lizarraga[4]. Ησύχασε όμως όταν βεβαιώθηκε πως επρόκειτο για έναν φτωχό mestizo της περιοχής, δηλαδή ούτε λευκό ούτε Ινδιάνο, άρα αναξιόπιστο για τα μάτια των ρατσιστών Αμερικανών της εποχής (μόνον άραγε;...). Γεγονός είναι πως ίσως και κάποιοι άλλοι να είχα φθάσει στο συγκεκριμένο σημείο, αφού γνώριζαν πως όλη η περιοχή ήταν γεμάτη αρχαία ερείπια, όμως είναι επίσης γεγονός πως ο Bingham ήταν ο πρώτος που περιέγραψε το Machu Picchu, που φωτογράφισε τα ερείπια, που προσπάθησε να τα κατανοήσει ως ιστορικό χώρο.

            Στις ΗΠΑ, προκειμένου να ανασχεθεί η ραγδαία σύληση ταφικών περιοχών και αρχαιολογικών χώρων των Ινδιάνων, το Κογκρέσσο είχε ψηφίσει ήδη νόμο περί αρχαιοτήτων (Antiquities Act), το 1906, ο οποίος καθιέρωνε τις περιοχές αυτές ως εθνικά μνημεία. Όμως οι ανάλογες προστατευτικές διατάξεις του δικαίου του Περού δεν διευκόλυναν τα σχέδια του Bingham, ο οποίος σκέφθηκε να προτείνει στο Περού για λογαριασμό του Πανεπιστημίου Yale, μια συναλλαγή. Θα ζητούσε το Yale από τον Πρόεδρο του Περού, Leguía, να κάνει μια εξαίρεση στο νόμο και να επιτρέψει στο Yale ελεύθερη πρόσβαση και ανασκαφή για χρονική περίοδο από δέκα μέχρι 20 έτη. Θα έδινε το Yale τα μισά από όσα θα ανακάλυπτε στο Εθνικό Μουσείο του Περού και θα μπορούσε να εξάγει τα υπόλοιπα στις ΗΠΑ. Ο Πρόεδρος των ΗΠΑ, William Howard Taft, απόφοιτος και ο ίδιος του Yale και διπλωμάτης συμφώνησε πλήρως με αυτή την ιδέα και έδωσε ανεπίσημη εντολή στο αμερικανικό Υπουργείο Εξωτερικών (State Department) να παράσχει κάθε δυνατή βοήθεια (all possible aid) στο Yale[5].

            Ο Leguía αντέδρασε θετικά και πρότεινε τα προνόμια της παραχώρησης να είναι αποκλειστικά× μόνο το Yale να έχει δικαίωμα ανασκαφών. Η προσφορά αυτή προκάλεσε ανησυχία στο Yale, διότι η ρήτρα αποκλειστικότητας θα έδινε εμπορική χροιά στη συναλλαγή αυτή× σαν να εκχωρούσε ο Leguía τις αρχαιότητες της χώρας, όπως είχε κάνει και με τα δικαιώματα εξόρυξης μεταλλευμάτων. Στο Περού αυτό θα φαινόταν ως ελάχιστα καλυμμένη αποικιοκρατική εκμετάλλευση εκ μέρους των ΗΠΑ και στις ΗΠΑ θα φαινόταν πως ο Bingham εμπόδιζε ενεργά άλλους επιστημονικούς οργανισμούς να εξερευνήσουν το Περού και αυτό δεν θεωρούνταν σωστή επιστήμη. Όμως ο Leguía διαβεβαίωσε τον Bingham ότι αυτός ήταν ο μόνος τρόπος να γίνουν σεβαστά τα «δικαιώματα» που θα αποκτούσε το Yale. Εν τέλει συνήφθη συμφωνία μεταξύ του Περού και του Yale, η οποία όριζε πως η Περουβιανή κυβέρνηση διατηρούσε το δικαίωμα να απαιτήσει την επιστροφή από το Yale και την Εθνική Γεωγραφική Εταιρία των ΗΠΑ, την επιστροφή των μοναδικών αρχαιολογικών αντικειμένων[6]. Έτσι, ο Bingham οργάνωσε οριστικά την «Περουβιανή αποστολή του 1912 υπό την αιγίδα του Πανεπιστημίου Yale και της Εθνικής Γεωγραφικής Εταιρίας» (Peruvian Expedition of 1912 under the Auspices of Yale University and the National Geographic Society), η οποία έφθασε στο Cuzco τον Ιούλιο του ίδιου έτους και ο Bingham άρχισε αμέσως να συλλέγει αντικείμενα από τα γύρω ερείπια.

            Το 1912 ήταν το έτος των μεγάλων εξερευνήσεων και του αντίστοιχα μεγάλου ενθουσιασμού Αμερικανών και Ευρωπαίων. Τον Μάρτιο του 1912, ο Νορβηγός Roald Amundsen ανακοίνωσε ότι είχε νικήσει τον Άγγλο Robert Falcon Scott και ήταν αυτός που είχε φθάσει πρώτος στον Νότιο Πόλο. Όταν έφευγε ο Bingham για το Περού, τον Μάιο, η εφημερίδα New York Times δήλωνε ότι με το τέλος του καλοκαιριού, περισσότερες από εκατό αξιόλογες αποστολές από κάθε σημαντικό ερευνητικό κέντρο των ΗΠΑ και της Ευρώπης θα εξερευνούσαν και θα ανέσκαπταν, θα κυνηγούσαν στη Νότια Αμερική, στην Αρκτική, στο Κογκό και στην Αίγυπτο. Με μάλλον ρατσιστική διάθεση, δήλωνε η εφημερίδα πως νέοι, αρρενωποί άνδρες του Harvard και του Columbia, θα εργάζονταν «προκειμένου να απαλείψουν από τον χάρτη όλα τα μαύρα και σκοτεινά διαστήματα» (to erase all the black and dark spaces off the map)[7].

            Ο Bingham συγκέντρωσε σε κιβώτια εκατοντάδες αντικείμενα από τις ανασκαφές το 1912 και το 1915, και τα έστειλε στις ΗΠΑ, στο Πανεπιστήμιο Yale, όπου και συγκεντρώθηκαν στις αποθήκες του μουσείου του, Peabody. Το Περού άρχισε να ζητά την επιστροφή τους το 1917, αλλά το Yale ανέβαλε συνεχώς την απάντησή του. Το 1922, υποθετικά, το Πανεπιστήμιο επέστρεψε στο Περού έναν μικρό αριθμό αντικειμένων, όμως παρέμειναν στην κατοχή του πολλά – κατά το Πανεπιστήμιο, 250, κατά το Περού, 46.332[8]!

            Ο ίδιος ο Bingham, σε επιστολή του ανέφερε ότι «τα αντικείμενα δεν ανήκουν σε εμάς, αλλά στην Περουβιανή κυβέρνηση. Η οποία επέτρεψε σε εμάς να τα πάρουμε από τη χώρα υπό τον όρο ότι θα επιστραφούν σε 18 μήνες». Επίσης και η National Geographic Society, η οποία είχε συγχρηματοδοτήσει τις εξερευνήσεις αυτές, υποστήριζε πως τίτλο ιδιοκτησίας επί των αντικειμένων αυτών έχει το Περού.

            Το Yale υποστήριζε – και υποστηρίζει – ότι με βάση την άδεια ανασκαφής και εξαγωγής αρχαιολογικού υλικού, που είχε αποκτήσει ο Bingham και τον Αστικό Κώδικα του Περού, του 1852, είχε αποκτήσει κυριότητα επί των αντικειμένων. Το Περού δεν αμφισβητούσε την άδεια, υποστήριζε όμως ότι τα αντικείμενα που είχε εξάγει ο Bingham από τη χώρα αποτελούσαν δάνειο προς το Yale.

            Υποστηρίχθηκε από υπερασπιστές της παραμονής των αντικειμένων στις ΗΠΑ, ότι, ακόμα και αν το Περού είχε επιτακτικό νομικό επιχείρημα διεκδίκησης των αρχαιολογικών ευρημάτων που ευρίσκονταν στην κατοχή του Yale, θα ήταν ντροπή(!) να του επιστραφούν αυτά, δεδομένου ότι το Yale είχε την επιμέλειά τους όλον σχεδόν τον 20^ο αιώνα και είχε καταβάλει τεράστια ποσά και μεγάλη προσπάθεια για τη συντήρηση και διατήρηση των εκθεμάτων[9]. Η «ηθική» αυτού του επιχειρήματος είναι προφανώς διάτρητη. Επεκτείνοντάς το και σε άλλα αγαθά, πέραν των πολιτιστικών, θα σήμαινε πως οποιοσδήποτε ιδιοποιείται ξένη ιδιοκτησία δεν θα πρέπει να την επιστρέφει στον δικαιούχο διότι δαπάνησε πολλά χρήματα για τη διατήρησή της!

Το 2005, ο τότε Πρόεδρος του Περού, Alejandro Toledo απείλησε να ενάγει το Yale στα δικαστήρια της πολιτείας των ΗΠΑ, Connecticut, αν δεν κατέληγαν σε συμφωνία[10]. Συνεχίσθηκαν οι διαπραγματεύσεις και από τον επόμενο Πρόεδρο, τον Alan Garcia, στη διάρκεια της θητείας του οποίου επιτεύχθηκε ο επαναπατρισμός κάποιου αριθμού από τα αντικείμενα αυτά.

Το Περού έχει επικυρώσει τη Σύμβαση της UNESCO του 1970 (24.10.1979) και τη Σύμβαση του UNIDROIT του 1995. Επίσης έχει επικυρώσει τη Σύμβαση του San Salvador, του 1976, κύριος σκοπός της οποίας είναι να προσδιορίσει, στο περιφερειακό επίπεδο της Λατινικής Αμερικής, τα μέτρα προστασίας αρχαιολογικών, ιστορικών και καλλιτεχνικών αντικειμένων και να ρυθμίσει την καταχώρησή τους σε καταλόγους, ώστε να παρεμποδίσει την παράνομη εξαγωγή και εισαγωγή πολιτιστικών αγαθών και να ενισχύσει τη συνεργασία των κρατών της περιοχής στην προσπάθεια για την προστασία αυτών των αγαθών.

Ισχύει στο Περού υποχρέωση καταχώρησης των κινητών υλικών πολιτιστικών αγαθών, σύμφωνα με νόμο του 2004. Επίσης, νόμος του 2002 ρυθμίζει τα της προστασίας των αΰλων πολιτιστικών αγαθών, της συλλογικής γνώσης των ιθαγενών πληθυσμών, η οποία σχετίζεται με βιολογικές πηγές. Οι διατάξεις αυτού του νόμου ρυθμίζουν τον κατάλογο των προστατευόμενων στοιχείων και έχουν ομοιότητες με το σύστημα προστασίας πνευματικής ιδιοκτησίας, των δυτικών κρατών[11].

Απαγορεύεται η εξαγωγή από το κράτος, κινητών πολιτιστικών αγαθών, εκτός αν έχει εκδοθεί συγκεκριμένη άδεια. Σε κάθε περίπτωση όμως, η άδεια αυτή μπορεί να δοθεί για τη μέγιστη διάρκεια ενός έτους, και μπορεί να αφορά μουσειακές εκθέσεις ή ειδικές μελέτες ή εργασίες αναστήλωσης που δεν μπορούν να γίνουν στην ημεδαπή. Η διοίκηση υποχρεούται να ζητήσει την επιστροφή στο κράτος, πολιτιστικών αγαθών ευρισκόμενων παράνομα στην αλλοδαπή.  Ενέργειες που προσκρούουν σε κανόνες προστασίας πολιτιστικών αγαθών έχουν αστικές και ποινικές συνέπειες. Προκολομβιανές αρχαιότητες είναι εκτός συναλλαγής και αποκλείεται η απόκτηση κυριότητας λόγω χρησικτησίας. Κινητά και ακίνητα πολιτιστικά αγαθά, τα οποία δεν έχουν ακόμα ανακαλυφθεί, αποτελούν ιδιοκτησία του κράτους. Εξάλλου, η αρχαιολογική έρευνα εμπίπτει στην αρμοδιότητα του κράτους.

---

[1] Λέκτορας με προσωρινή σύμβαση στο Πανεπιστήμιο Yale και πλούσιος λόγω γάμου με την εγγονή του διασημότερου στον κόσμο κοσμηματοπώλη Tiffany.

[2] C. Heaney, Cradle of Gold. The Story of Hiram Bingham, a Real-Life Indiana Jones, and the Search for Machu Picchu, Palgrave Macmillan, 2011, 73.

[3] C. Heaney, Cradle of Gold. The Story of Hiram Bingham, a Real-Life Indiana Jones, and the Search for Machu Picchu, Palgrave Macmillan, 2011, 76.

[4] Είχε «υπογράψει» αυτός επάνω στον ναό των τριών παραθύρων: “Lizarraga, 1902”.

[5] C. Heaney, Cradle of Gold. The Story of Hiram Bingham, a Real-Life Indiana Jones, and the Search for Machu Picchu, Palgrave Macmillan, 2011, 129.

[6] Βλ. M.J. McIntosh, Exploring Machu Picchu: An Analysis of the Legal and Ethical Issues Surrounding the Repatriation of Cultural Property, 17 Duke Journal of Comparative & International Law 199, 201 (2006): “The Peruvian Government reserves to itself the right to exact from Yale University and the National Geographic Society of the United States of America the return of the unique specimens and duplicates”.

[7] C. Heaney, Cradle of Gold. The Story of Hiram Bingham, a Real-Life Indiana Jones, and the Search for Machu Picchu, Palgrave Macmillan, 2011, 131.

[8] M.J. Ochoa Jiménez, Der Schutz materieller Kulturgüter in Lateinamerika. Universelles, regionales und nationales Recht, Universitätsverlag Göttingen 2011, 25.

[9] M.J. McIntosh, Exploring Machu Picchu: An Analysis of the Legal and Ethical Issues Surrounding the Repatriation of Cultural Property, 17 Duke Journal of Comparative & International Law 199, 203 (2006).

[10] Υπήρξε βασικός άξονας στην πολιτική του, το θέμα αυτό, καθ’όλη τη διάρκεια της θητείας του η οποία έληξε το 2006. «Συνοδοιπόρος» στον αγώνα του αυτόν, επαναπατρισμού των αντικειμένων, ήταν η σύζυγός του, Elaine Karp, πολιτισμική ανθρωπολόγος.

[11] M.J. Ochoa Jiménez, Der Schutz materieller Kulturgüter in Lateinamerika. Universelles, regionales und nationales Recht, Universitätsverlag Göttingen 2011, 70.

                  Ήταν ασύλληπτα εξελιγμένο το οδικό κατασκευαστικό σύστημα των Ίνκας.

Και μια εικαστική πρόταση για την εβδομάδα που έρχεται (αλλά και για τις επόμενες!!):

Μια ακόμη υπέροχη έκθεση έργων του Γιάννη Ψυχοπαίδη, στο Μουσείο Μπενάκη - την επισκέφθηκα πριν 2 ώρες. Σπεύστε, θα πλημμυρίσετε χρώματα!

http://www.tovima.gr/culture/article/?aid=630685