Τα έργα τέχνης ως βασικά στοιχεία της εθνικής [κρατικής] ταυτότητας

Όψεις της Matera - η σειρά των φωτογραφιών ακολουθεί τα βήματά μας, το πρωί της Παρασκευής, 11 Σεπτεμβρίου.

Από το βιβλίο μου "Συγκριτικό Δίκαιο & Πολιτιστικά Αγαθά", Νομική Βιβλιοθήκη, 2012, σ. 32-34:

Τα έργα τέχνης ως βασικά στοιχεία της εθνικής [κρατικής] ταυτότητας

Η ιδέα αυτή φαίνεται πως κυριάρχησε στις αρχές του 19^ου αιώνα, όταν επιδιωκόταν η ενοποίηση κρατών όπως της Γερμανίας και της Ιταλίας, τα οποία βάσισαν την ταυτότητά τους και σε συγκεκριμένα έργα τέχνης.

Στην εξέλιξη αυτή, εξαιρετικά σημαντική ήταν η συμβολή του Antonio Canova. Ο Canova, γεννήθηκε το 1757 στο Possagno, στην περιοχή της Βενετίας, και το 1779 πήγε στη Ρώμη, κέντρο της τέχνης, για να μαθητεύσει και να εξελιχθεί στη γλυπτική. Εκτός από κάποιες περιόδους στο εξωτερικό, έμεινε πιστός στη Ρώμη μέχρι τον θάνατό του, το 1822. Εξελίχθηκε σε μέγιστο γλύπτη αλλά και σε υπέρμαχο της προστασίας των καλών τεχνών και των αρχαιοτήτων (Belle Arti e Antiquità), των μνημείων (Monumenti), κλπ. – εκείνη την εποχή δεν υφίστατο ο όρος «πολιτιστικά αγαθά» (beni culturali)[1].

Την 10.8.1802, στο όνομα και κατά διαταγή του Πάπα Πίου VII, ανέλαβε υπηρεσία ως «Γενικός Επιθεωρητής αρχαιοτήτων και καλών τεχνών» (Ispettore generale di antichità e belle arti). Η θέση αυτή δημιουργήθηκε συγκεκριμένα για τον Canova, μετά δε τον θάνατό του το 1822, δεν την κατέλαβε κανείς πλέον. Ως Γενικός Επιθεωρητής είχε ως βασικό μέλημα να γεμίσει και πάλι τα «ορφανεμένα» από τις λεηλασίες των Γάλλων μουσεία της Ρώμης με αξιοθέατους καλλιτεχνικούς θησαυρούς και αρχαιότητες. Με τις εξουσίες της θέσης αυτής, ο Canova συμμετέσχε  και ως διπλωματικός εκπρόσωπος του Πάπα στη συνδιάσκεψη των Παρισίων, 1815[2].

Είναι γνωστό, πως τα Γαλλικά στρατεύματα του Ναπολέοντα συνοδεύονταν από εμπειρογνώμονες τέχνης και [φυσικούς] επιστήμονες, γνωστότερος των οποίων ήταν ο Dominique-Vivant Denon. Αυτοί ήσαν επιφορτισμένοι με το καθήκον να επιλέξουν έργα από τις διάφορες χώρες τις οποίες κατακτούσαν τα Γαλλικά στρατεύματα, «απελευθερώνοντάς» τα από βασιλικούς ή θρησκευτικούς καταπιεστές, τα οποία έργα θα κατέληγαν στα μουσεία στο Παρίσι[3]. Επισήμως οριζόταν πως τα αντικείμενα αυτά θα συνέβαλλαν στην «εκπαίδευση του κοινού» (instruction publique) και στην προώθηση των τεχνών και των επιστημών[4]. Ο ίδιος ο Denon δικαιολογούσε αυτή τη σύληση της Ευρώπης, δηλώνοντας πως οι Ρωμαίοι, πρώην βάρβαροι, είχαν καταφέρει να εκπολιτίσουν το έθνος τους, μεταφυτεύοντας στο έδαφός τους κάθε προϊόν της ηττημένης Ελλάδας× πως θα έπρεπε να ακολουθήσουν το παράδειγμά τους και να χρησιμοποιήσουν τις κατακτήσεις τους, μεταφέροντας στη Γαλλία κάθε τι που θα μπορούσε να ενισχύσει τη φαντασία τους[5]!

Οι πρώτες, χρονικά, συλήσεις αυτού του είδους έλαβαν χώρα στη Νότια Ολλανδία το 1794× ελάχιστη ήταν η αντίδραση εκεί. Θεωρείται πως η πιθανότερη αιτία ήταν ο ενθουσιασμός με τον οποίο έγιναν δεκτοί οι Γάλλοι «απελευθερωτές» στην περιοχή εκείνη, η οποία ήταν υπό Αυστριακή κατοχή την εποχή εκείνη. Αντίθετα, λίγα χρόνια αργότερα, η δήμευση από τους Γάλλους έργων τέχνης της Ιταλίας και της Γερμανίας προκάλεσε πολύ έντονες διαμαρτυρίες εκ μέρους πνευματικών προσωπικοτήτων, όπως του Aloys Hirt και του Friedrich Schlegel. Το βασικό επιχείρημα που χρησιμοποίησαν ήταν ότι τα έργα τέχνης δεν θα έπρεπε να απομακρυνθούν από το «φυσικό περιβάλλον» τους[6].

Ο Canova μετέβη στο Παρίσι το 1815, έχοντας αναλάβει το καθήκον να προσπαθήσει να επανακτήσει τα εκατό έργα τέχνης και τα πεντακόσια χειρόγραφα που είχε παραδώσει το ηττημένο Παπικό κράτος στη Γαλλία με βάση τη Συνθήκη Ειρήνης του Τολεντίνο (19.2.1797)[7] και το κατόρθωσε.

Η αντιμετώπιση από τα δίκαια όλων αυτών των ζητημάτων είναι αποφασιστικής σημασίας× προέρχεται από τη νοοτροπία του κάθε δικαίου και συμβάλλει συγχρόνως στη διάπλαση αυτής της νοοτροπίας. Η καλλιτεχνική φαινομενολογία και η δικαιική φαινομενολογία μπορούν να διαπλέκονται, τονίζεται× ίσως και οφείλουν να διαπλέκονται, διότι αναπόφευκτα συνδέονται η ατομική, ιδιωτική σφαίρα με την εκάστοτε κοινωνική συμμετοχή και απόλαυση[8].

---

[1] P.J. Weber, Antonio Canova und die Kulturgüterschutzgesetzgebung in Rom zu Beginn des 19. Jahrhunderts, στο: Kulturgüterschutz – Kunstrecht – Kulturrecht, Festschrift für Kurt Siehr zum 75. Geburtstag aus dem Kreise des Doktoranden- und Habilitandenseminars „Kunst und Recht“ (K. Odendahl/P.J. Weber, Hrsg.), Nomos/Dike/facultas.wuv, Baden-Baden 2010, 271.

[2] E. Jayme, Globalization in Art Law: Clash of Interests and International Tendencies, 38 Vanderbilt Journal of Transnational Law 927, 933.

[3] Την τακτική αυτή των Γάλλων ακολούθησααν και οι Βρετανοί, κυρίως κατά τον 19^ο αιώνα, αλλά και αργότερα, μέσα στο πλαίσιο του τρομακτικού ανταγωνισμού τους με τους Γάλλους, για την κυριαρχία – και επιβεβαίωση αυτής μέσω των πολιτιστικών αγαθών – όσο μεγαλύτερου τμήματος του κόσμου μπορούσαν, βλ. και κατωτέρω, Κεφάλαιο Έβδομο, Δ & ΣΤ.

[4] Κριτήρια ίδια με εκείνα που χρησιμοποιούσαν κατά το τελευταίο τέταρτο του 18^ου αιώνα οι τόσο μισητοί για τους Γάλλους επαναστάτες, ηγέτες της εποχής, βλ. και E. Bergvelt/D. Meijers/L. Tibbe/E. van Wezel, National Museums and National Identity Seen from an International and Comparative Perspective, c. 1760-1918, στο: NaMu, Making National Museums Program, Setting the Frames. 26-28 February, Norrköping, Sweden (P. Aronson-M. Hillström, eds.), www.ep.liu.se/ecp/022/ 2007, 17, 22.

[5] K. Schubert, The Curator’s Egg. The evolution of the museum concept from the French Revolution to the present day, Ridinghouse, 3d edition, London 2009, 20.

[6] E. Bergvelt/D. Meijers/L. Tibbe/E. van Wezel, National Museums and National Identity Seen from an International and Comparative Perspective, c. 1760-1918, στο: NaMu, Making National Museums Program, Setting the Frames. 26-28 February, Norrköping, Sweden (P. Aronson & M. Hillström, eds.), www.ep.liu.se/ecp/022/ 2007, 17, 22.

[7] T. Scovazzi, Diviser c’est détruire: Ethical Principles and Legal Rules in the Field of Return of Cultural Property, Rivista di diritto internazionale 2011, 341, 343-344.

[8] S. Favretto, Il diritto a braccetto con l’arte. Opportunità e tutele giuridiche nei beni culturali e paesaggistici, nel mercato delle opere d’arte, Edizioni Falsopiano, Alessandria 2007, 9.