Νομικός πολιτισμός

Τόσο αγαπημένο μου κείμενο και να το έχω ξεχάσει...! Αφήστε που είχε και "ιστορία", αφού αποφάσισα να κάνω την παρέμβαση - απλούστερη προφορικά, μετά την επεξεργάσθηκα σαν γραπτό κείμενο - στο 2ο Συνέδριο Ευρωπαίων Νομικών, επειδή ...συγχύστηκα όταν άκουσα έναν από τους ομιλητές (μεγάλο όνομα στο διεθνή νομικό κόσμο) να επιμένει για την απόλυτη σκοπιμότητα της ενοποίησης των δικαίων, αναφερόμενος στο ...φολκλόρ των εθνικών, τοπικών δικαίων!!! Εξανέστην, λοιπόν, εγώ και ..κάπως επιθετικά, ομολογώ, πλην όμως ευγενικά (δεν θίγω, δεν ειρωνεύομαι ποτέ, σέβομαι τον "αντίπαλο", έχω αρχές - μήπως είναι και αυτές φολκλόρ;! - και απεχθάνομαι την ατιμία, πιστεύω απόλυτα στο "ευ αγωνίζεσθαι") παρενέβην! Αποτέλεσμα ήταν και να ευθυμήσουν όλοι στην αίθουσα και να "πάρουν θάρρος" και άλλοι για ανάλογη παρέμβαση. Επίσης ο συγκεκριμένος ομιλητής, για να δείξει ότι ήταν ..άνετος, δήλωσε αμέσως μετά, δημόσια, ότι "αν ήταν διάλειμμα, θα μου ζητούσε την κάρτα μου"!


Και κάποιες φωτογραφίες από πόλεις που θεωρώ πανέμορφες:

                                                                Καστοριά - πανέμορφη!!!!!
Λατρεύω το νερό - με ξετρελαίνουν οι πόλεις δίπλα στη θάλασσα, δίπλα σε λίμνες, δίπλα σε ποτάμια - ή, ένθεν και ένθεν ποταμών. Από μικρή μου άρεσαν οι νεράιδες, τα ξωτικά, οι γοργόνες (αυτές με φόβιζαν και λίγο!). Η Καστοριά μου φαίνεται το ιδανικό πλαίσιο για να φαντασθεί κανείς αυτά τα πλάσματα! Βρέθηκα κάποτε εκεί και χειμώνα (Φεβρουάριο 1991), με πολύ χιόνι (θα σας πω άλλη φορά γι'αυτό, σχετίζεται με πρόσφυγες) και όπως ήταν παγωμένη η λίμνη και περνούσε βράδυ το αυτοκίνητο μέσα στην πόλη και δίπλα στη λίμνη, θεωρούσα πολύ πιθανό να δω μπροστά μου νεράιδες! Τί να κάνω, έχω υπερεκχειλίζουσα φαντασία!!

                       Τη φωτογραφία αυτή είχα βγάλει το 1986 - είναι από τις ΠΟΛΥ αγαπημένες μου

                                                          Salzburg - επίσης πανέμορφο!!
Το καλοκαίρι του 1991, πήγα δύο εβδομάδες για έρευνα στο Institut für Internationales Recht - Rechtsvergleichung der Universität München, μετά από σχετική πρόσκληση του Καθηγητού Andreas Heldrich, διευθυντή του Ινστιτούτου και αργότερα Πρύτανη του Πανεπιστημίου του Μονάχου. Υπέροχος χώρος το Ινστιτούτο αυτό, περνούσα πάρα πολλές ώρες της ημέρας εκεί και κάναμε παρέα με τον Alexander Trunk, ο οποίος έκανε τότε υφηγεσία στον Καθηγητή A. Heldrich, με θέμα "Internationales Insolvenzrecht". Εγώ περίμενα εκείνη την εποχή την προφορική εξέταση για το διδακτορικό μου, ανάλογου θέματος, οπότε είχαμε πολλά θέματα συζήτησης! Ήταν πολύ καλό παιδί ο Alexander και θέλησε να με ξεναγήσει σε διάφορα μέρη (είναι και ο ίδιος Βαυαρός, από τη Νυρεμβέργη) και μια Κυριακή  πήγαμε στο πανέμορφο Salzburg, όπου παρακολουθήσαμε και συναυλία, Gidon Kremer (φοβερό βιολί!), σε έργα Bach και Arvo Pärt.

O Alexander Trunk είναι από πολλά χρόνια Καθηγητής στο Πανεπιστήμιο του Κιέλου.
http://www.uni-kiel.de/eastlaw/cgi-bin/cms/front_content.php?idcat=24

Συναντηθήκαμε μετά από τόσα χρόνια, τον περασμένο Μάρτιο, στη Γ.Σ. της Wissenschaftliche Vereinigung für Internationales Verfahrensrecht (http://www.zivilprozessrechtslehrer-international.de/) , στο Passau και στο  Linz. 

                                Ο Alexander, τότε! Μπροστά από το σπίτι του Μότσαρτ.

                        Παρέμβαση στο 2^ο Συνέδριο Ευρωπαίων Νομικών*

      (Ομάδα εργασίας 2: Η δικαιική ενοποίηση στον κοινό ευρωπαϊκό χώρο)

                                                Ελίνα Ν. Μουσταΐρα

            Υποστηρίζεται ότι ανάγκη είναι, σε έναν κόσμο συνεχώς αυξανόμενων επαφών και αμοιβαίων επιρροών, να κατανοήσουμε τον «άλλον», όχι απλώς και μόνον να παραθέσουμε περιγραφές της λειτουργίας του δικαίου ή της στάσης έναντι του δικαίου σε διάφορα κράτη. Επιχειρείται έτσι, η χρησιμοποίηση της συγκριτικής προοπτικής, προκειμένου να επιτευχθεί η προσέγγιση ενός «νομικού πολιτισμού» (legal culture).

Στην προσπάθεια αυτή, ανακύπτουν διλήμματα, όπως: Τι είναι πολιτισμός; Κέντρο των σχετικών μελετών θα πρέπει να είναι το παγκόσμιο σύστημα, οι εθνικοί νομικοί πολιτισμοί ή συγκεκριμένοι θεσμοί; Θα θεωρηθεί ως πολιτισμός το σύνολο συμπεριφορών και ιδεών μιας δεδομένης ομάδας ανθρώπων ή είναι προτιμότερη μια μετανεωτερική περιγραφή του πολιτισμού, ως μιας κατασκευασμένης ροής εικόνων; Και τί είναι νομικός πολιτισμός; Αυτό που ενδιαφέρει είναι οι ορισμοί του δικαίου που χρησιμοποιούν οι πολιτικοί, οι θεωρητικοί και πρακτικοί νομικοί ή το πώς ορίζουν το δίκαιο οι απλοί άνθρωποι; Και πώς όλοι αυτοί οι ορισμοί σχετίζονται με τους κοινωνιολογικούς ορισμούς του δικαίου; Πώς θα πρέπει να γίνεται η μελέτη ενός νομικού πολιτισμού και με βάση ποιες πηγές; Η συμπεριφορά μετρά περισσότερο από τα λόγια[1];

Είναι σαφές πως ο νομικός πολιτισμός ως θέμα προς έρευνα θέτει και εννοιολογικά και μεθοδολογικά προβλήματα. Έχουν κατά καιρούς προταθεί ποικίλλοι χαρακτηρισμοί του «νομικού πολιτισμού», πολλοί από αυτούς αρκετά αόριστοι[2]. Έτσι, έχει π.χ. προσδιορισθεί ο νομικός πολιτισμός: είτε ως ένα σύνολο εθίμων, οργανικά συνδεόμενων με τον πολιτισμό ως σύνολο, είτε ως οι ιδέες, στάσεις, αξίες, πεποιθήσεις και απόψεις που έχουν περί του δικαίου οι άνθρωποι μιας συγκεκριμένης κοινωνίας. Ενδιαφέρουσα είναι η άποψη, σύμφωνα με την οποία η διαμόρφωση ταυτότητας είναι συνήθως ένα προϊόν άρνησης, άρα ο νομικός πολιτισμός είναι εν μέρει η ιδέα ενός κράτους περί του πώς είναι διαφορετικό από τα άλλα[3].

Έχει υποστηριχθεί ότι η έννοια του νομικού πολιτισμού έχει την ίδια σημασία για την κοινωνιολογία του δικαίου με αυτήν που έχει η ιδέα των οικογενειών δικαίων για το συγκριτικό δίκαιο. Από την άλλη πλευρά έχει προταθεί η αντικατάσταση του όρου «νομικός πολιτισμός» με άλλους, όπως π.χ. με τον όρο «νομική ιδεολογία» (legal ideology), για τον λόγο ότι η έννοια της νομικής ιδεολογίας μπορεί να θεωρηθεί πως συνδέεται με έναν σχετικά ειδικό τρόπο με τη νομική θεωρία, κάτι που δεν συμβαίνει, κατά την άποψη αυτή, με τον όρο «νομικός πολιτισμός»[4].

Κρίνεται, λοιπόν, ότι μια ελπιδοφόρα οδός προς την κατανόηση του νομικού πολιτισμού είναι η μελέτη του με συγκριτική προοπτική. Η αναζήτηση ομοιοτήτων και διαφορών στη σημασία, σπουδαιότητα και συμπεριφορά του δικαίου, εντός διαφορετικών πλαισίων, ίσως μπορεί να διευκολύνει την αποσαφήνιση του αποδοτέου στον όρο «νομικός πολιτισμός» νοήματος.

Και σε αυτήν όμως τη συγκριτική έρευνα ανακύπτουν διάφορα ερωτήματα, όπως: Τι συγκρίνουμε όταν συγκρίνουμε πολιτισμούς ή νομικούς πολιτισμούς – ατομικούς θεσμούς, κοινότητες, κράτη, την παγκόσμια κοινωνία (και στην τελευταία περίπτωση, με τι;); Ενδιαφέρουν οι πολιτισμικές διαφορές εντός των κρατών – μεταξύ διαφορετικών περιοχών, ηλικιακών ομάδων, τάξεων, φύλων; Πώς σχετίζεται ο νομικός πολιτισμός με τον πολιτισμό ευρύτερα; Η σύγκριση είναι ζήτημα εξήγησης ή μετάφρασης; Κατά πόσον είναι δυνατόν να αποφύγουμε τον δικό μας (ως παρατηρητών-συγκριτικολόγων) ορισμό περί νομικού πολιτισμού - ο οποίος ορισμός έχει ήδη χαρακτηριστικά του πολιτισμού μας – ώστε να απεικονίζει την υφιστάμενη και σε άλλες κοινωνίες κατάσταση[5];

Συχνά παρατηρούνται διαφωνίες και σχετικά με το αν υφίσταται ή όχι σύνδεσμος μεταξύ του νομικού πολιτισμού και του πολιτισμού γενικότερα, της πολιτισμικής συνείδησης[6]. Οι υποστηρικτές της ύπαρξης αυτού του συνδέσμου, δέχονται βεβαίως ότι μπορεί να παρατηρηθεί μεγάλη ποικιλία όσον αφορά στην έκταση που ο νομικός πολιτισμός αντανακλά τον γενικό πολιτισμό. Άλλωστε, όπως επισημαίνεται, το ενδεχόμενο της ύπαρξης ευρέως χάσματος μεταξύ των δύο πολιτισμών, αποτελεί ένα επιπλέον σημαντικό στοιχείο ενδεικτικό του γενικού πολιτισμού[7].

            Σύμφωνα με μια άποψη, στην ιστορία του συγκριτικού δικαίου διακρίνονται δύο περίοδοι: μία προπαρασκευαστική του σχηματισμού των ευρωπαϊκών εθνικών δικαίων και μία, εκκινούσα από τον 19^ο αιώνα, συμπληρωματική του σχηματισμού αυτών των εθνικών δικαίων. Όταν, λοιπόν, επιτεύχθηκε ο σχηματισμός, η «κατασκευή» των εθνικών δικαίων – με τη μορφή που είχαν κατ’ εκείνη την εποχή, συμπληρωματικά επιδιώχθηκαν, μεταξύ άλλων, ο συνεχής εξευγενισμός των εθνικών δικαίων, η καλύτερη κατανόησή τους, η ενδεχόμενη κατασκευή ενός κοινού για την ανθρωπότητα δικαίου[8].

            Υποστηρίζεται ότι η μεταρρύθμιση των εθνικών δικαίων ήταν πάντα ένας σημαντικός στόχος του συγκριτικού δικαίου, ως αυτόνομης επιστήμης. Με βάση αυτό το δεδομένο, παρατηρείται ότι η νομοθεσία σήμερα μπορεί να είναι είτε εθνική είτε υπερεθνική, φαινόμενο ιδιαιτέρως προφανές, μεταξύ άλλων, στα κράτη της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Με την υπερεθνική νομοθεσία και τους νόμους πρότυπα (model laws), το συγκριτικό δίκαιο χρησιμεύει στην παραγωγή ενός κειμένου που δεν θα είναι αποκλειστικά εθνικό, ούτε στην εφαρμογή του ούτε στην ερμηνεία του[9].

Το δίκαιο δεν είναι στατικό, οι λύσεις του κυκλοφορούν, διαδίδονται και προκαλούν τη μίμηση. Η μίμηση εξάλλου είναι ο βασικός σύμμαχος της ομοιομορφίας. Όμως, υπάρχουν διάφορα είδη ομοιομορφίας. Κατά μία άποψη, λοιπόν, η ομοιομορφία που επιβάλλεται ως το αποτέλεσμα μιας διεθνούς συμφωνίας ή μιας υπερεθνικής ρύθμισης, εισάγει ένα σημαντικό εμπόδιο στην ανάπτυξη και στην πρόοδο. Το εμπόδιο αυτό είναι ακόμη σημαντικότερο όταν η ομοιομορφία είναι το αποτέλεσμα μιας πολυμερούς συμφωνίας, μη υποκείμενης σε μελλοντική μεταρρύθμιση, αποτέλεσμα μιας νέας ομόφωνης απόφασης ληφθείσας από όλα τα μέλη, συμπεριλαμβανομένων και των πλέον παράλογων και οπισθοδρομικών μεταξύ αυτών[10].

Και οι υποστηρίζοντες όμως μια «συμβιβαστικότερη» στάση, σκοπό έχουσα την επίτευξη μιας κάποιας ενοποίησης δικαιικών ρυθμίσεων, παραδέχονται ότι η «δυτική διαπολιτισμική αλαζονεία» και οι εκ μέρους της παρανοήσεις ήσαν αμέτρητες και καταστροφικές, και παραμένουν απειλή για το κύρος του συγκριτικού δικαίου. Ότι κάθε δικαιικό σύστημα έχει την «ατμόσφαιρά» του, και ότι πολλά νομικά ζητήματα εντός ενός συστήματος μπορούν να κατανοηθούν επακριβώς μόνον από κάποιον που έχει εξοικειωθεί με αυτή την ατμόσφαιρα και που έχει θυσιάσει πολύ χρόνο και κόπο για να γνωρίσει αυτά τα ζητήματα με όλες τις ενδεχόμενες αποχρώσεις τους[11]. Δέχονται ότι σημείο εκκίνησης για τον συγκριτικολόγο θα πρέπει να παραμένει ο σεβασμός στις εθνικές παραδόσεις, στους διαφορετικούς πολιτισμούς και ήθη, και εν τέλει στη διαφορετικότητα. Υποστηρίζουν όμως ότι, ως απόλυτη εντολή πέραν κάθε συζήτησης ή τροποποίησης, μπορεί να έχει, και είχε κατ’αυτούς στο παρελθόν, ως συνέπεια τον θάνατο[12].

Όμως, δεν θα πρέπει να απορριφθεί άκριτα η άποψη ότι ο πολιτισμός ακολουθεί μια σημαντική αρχή της εξελικτικής βιολογίας, σύμφωνα με την οποία οι περισσότερες αλλαγές συμβαίνουν για να διατηρήσουν τον οργανισμό στη σταθερή του κατάσταση. Ίσως λοιπόν, η πλέον ενδιαφέρουσα δήλωση, από την πλευρά των υπερμάχων του σεβασμού της διαφορετικότητας δικαίων – άρα και ανθρώπων και πολιτισμών – είναι ότι ο συγκριτικολόγος θα πρέπει να επιτρέπει στον άλλο να πραγματοποιεί «το δικό του όραμα περί του κόσμου»[13]. Η σύγκριση, δηλαδή, δεν πρέπει να έχει ενοποιητικό αλλά πολλαπλασιαστικό αποτέλεσμα[14]. Θα πρέπει να στοχεύει στην οργάνωση της διαφορετικότητας των λόγων που εκφέρονται από διάφορους πολιτισμικούς σχηματισμούς Συνεπάγεται και προϋποθέτει η σύγκριση, σύμφωνα με την άποψη αυτή, την «πρωταρχική και θεμελιώδη έρευνα της διαφοράς»[15].

---

* Παρέμβασή μου στο 2^ο Συνέδριο Ευρωπαίων Νομικών (Αθήνα, 2003), δημοσιεύθηκε στον Τόμο με τα κείμενα του Συνεδρίου που εκδόθηκε (με επιμέλεια Γ.Δ. Καλλιμόπουλου-Ν.Κ. Κλαμαρή) από τις εκδόσεις Αντ.Ν. Σάκκουλα, 2009, σ. 649-653.

[1] D. Nelken, Comparing Legal Cultures: An Introduction, in: Comparing Legal Cultures (ed. D. Nelken), Aldershot 1997 [Comparing Legal Cultures], 1-2.

[2] R. Cotterrell, The Concept of Legal Culture, in: Comparing Legal Cultures, 13, 15.

[3] B. Sherman, Remembering and Forgetting: The Birth of Modern Copyright Law, in: Comparing Legal Cultures, 237, 238.

[4] R. Cotterrell, in: Comparing Legal Cultures, 21.

[5] D. Nelken, Puzzling Out Legal Culture, A Comment on Blankenbourg, in: Comparing Legal Cultures, 69.

[6] Αρνείται μια τέτοια σύνδεση ο E. Blankenbourg, Civil Litigation Rates as Indicators for Legal Cultures, in: Comparing Legal Cultures, 41, 64-65, ο οποίος διαφωνεί εξάλλου και με τον προσδιορισμό του νομικού πολιτισμού ως «θέσεων, πεποιθήσεων και αξιών» των μελών μιας συγκεκριμένης κοινωνίας, λέγοντας ότι σχετικές έρευνες έχουν δώσει μια πολύ γενική και αόριστη απάντηση περί πίστης ή δυσπιστίας των μελών αυτών σε θεσμούς για τους οποίους κατά κανόνα γνωρίζουν πολύ λίγα πράγματα. Όπως πιστεύει δε, ο «νομικός πολιτισμός» είναι τόσο προϊόν του συστήματος όσο και γεννήτοράς του. Κατά συνέπεια, μπορεί να υφίστανται πολλές κανονιστικές προσδοκίες του γενικού κοινού, δεν υπάρχει όμως «νομικός πολιτισμός» εκτός των υφιστάμενων νομικών θεσμών.

[7] D. Nelken, Puzzling Out Legal Culture, in: Comparing Legal Cultures, 84.

[8] H.P. Glenn, Vers un droit comparé intégré ? in: L’avenir du droit comparé. Un défi pour les juristes du nouveau millénaire, Paris 2000, 106.

[9] H.P. Glenn, in: L’avenir du droit comparé, 107.

[10] R. Sacco, Diversity and Uniformity in the Law, 49 A.J.C.L. 177-178 (2001).

[11] O. Lando, The Worries of a Comparatist, in: Mélanges en l’honneur de D. Tallon. D’ici et d’ailleurs : Harmonisation et dynamique du droit, Paris 1999, 139, 141.

[12] V. Grosswald Curran, On the Shoulders of Schlesinger: The Trento Common Core of European Law Project, Eur.Rev.Pr.L. 2003, 66, 77-78.

[13] B. Malinowski, Argonauts of the Western Pacific, London 1922, 25.

[14] P. Legrand, What “Legal Transplants”?,  in: Adapting Legal Cultures (ed. D. Nelken/J. Feest), Oxford - Portland, Oregon 2001, 55, 67.

[15] M. Foucault, Les mots et les choses, Paris 1966, 68.